شاخص های عرفانی «توحید صفاتی» در تبیین رابطه ذات و صفات الهی بر اساس خطبه ی نخست نهج البلاغه

یکی از مسائل مهم در حوزه توحید نظری، مساله ‌ی رابطه ‌ی صفات ثبوتی حقیقی با ذات الهی است. امیرالمومنین علیه السلام، در خطبه نخست نهج ‌البلاغه، کمال اخلاص را نفی صفات از ذات الهی می ‌داند. در تبیین این روایت، تفسیرهای متعددی صورت گرفته است. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی در صدد پاسخ به این سوالات است که در تبیین رابطه ‌ی ذات و صفات الهی چه نظراتی وجود دارد؟ کدام نظر با خطبه نخست نهج البلاغه انطباق بیشتری دارد؟ دیدگاه عارفان مسلمان در این زمینه چیست؟ و بر اساس خطبه ‌ی مزبور، شاخص ‌های عرفانی توحید صفاتی کدام است؟یافته ‌های پژوهش نشان داد که در این خصوص، سه دیدگاه عمده مطرح است: زیادت صفات بر ذات (دیدگاه اشاعره)، نیابت ذات الهی از صفات (دیدگاه معتزله) و عینیت صفات با ذات الهی (دیدگاه امامیه و فیلسوفان). همچنین به دست آمد که عارفان، در حوزه هستی شناسی قائل به مراتب وجود هستند. در مرتبه ‌ی نخست یعنی ذات غیب الغیوب، هیچ صفت و تعینی وجود ندارد و این، همان مرتبه نفی صفات است. ولی در مرتبه ‌ی بعد که مرتبه ‌ی ظهور تجلیات و تعینات است، ذات الهی با اسماء و صفات الهی عینیت دارد. عارفان، اسماء الهی را از سنخ امور وجودی و دارای حقیقت می ‌دانند، بنابراین از نظر ایشان، دیدگاه کسانی که قائل به اعتبارات عقلی یا معانی سلبی برای اسماء هستند، مردود است.

Mystical characteristics of monotheistic attributes in explaining the relationship between essence and divine attributes based on first sermon of Nahj al-balaghah

One of the significant issues in theoretical monotheism is expressing the relationship between accurate positive attributes and the divine essence. In this regard, there are three main views: the abundance of attributes on the essence (Ash’arite approach), the representation of the divine essence of attributes (Mu’tazilite approach), and the objectivity of attributes with the divine essence (Imamiyya and philosophers’ approach). In the first sermon of Nahj al-Balaghah, Amir al-Mu’minin Ali (AS) considers the perfection of sincerity as the denial of attributes from the divine essence. Numerous interpretations have been made to explain this narration. The present article uses a descriptive-analytic method to analyze the views of Muslim mystics and study the relationship between divine names, attributes, and essence based on the first sermon of Nahj al-Balaghah. Based on the research findings, it was revealed that mystics in the field of ontology believe that there is no adjective and determination in the first stage, that is, the essence of the unseen, and in the second stage, manifestations and appointments appear. The first stage is the same as the denial of attributes, and the second stage is when the divine names and attributes are manifested and determined. This level is the objectivity of the divine essence with the divine names and attributes. Mystics consider the divine names to be existential and truthful, so the view of those who believe in rational validity or negative meanings for the names is rejected by them.