آغاز آفرینش در نهج‌البلاغه: خاستگاه‌ها؛ تاریخ‌گذاری

این مطالعه در پی این مسئله است که آفرینش جهان در نهج‌البلاغه بر کدام عنصر یا عناصر تکیه دارد و خاستگاه تاریخی آن چیست. روش تاریخ‌گذاری روایات در این مقاله، جستجو از سوالاتی است که روایات در پاسخ به آنها پدید می‌آیند و تحول پیدا می‌کنند. در قرآن، مباحث مختلفی دربارۀ آفرینش «آسمانها و زمین»، آغازگری خدا در خلق، بارش باران و سرزنده شدن طبیعت و مانند آن دیده می‌شود؛ اما مسلمانان نخستین از چنین آیاتی تفسیر کیهان‌شناختی ارائه نمی‌دادند. در عین حال، از همان قرن نخست هجری دو آیۀ هود: 7 و فصلّت: 11 که در آنها از «عرش خدا»، «آب»، «آسمان» و «دود» سخن رفته بود، بیشتر مورد توجه قرار گرفت. روایات اهل سنت از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، به دو نکته اشاره دارد: خداوند بر فراز عرش و آسمانها ست و از آنجا بر هستی احاطۀ علمی دارد، و «قلم» نخستین مخلوق است.در تفاسیر منتسب به صحابه و تابعین، با یادکردِ عناصری مانند «باد»، «بخار» و «ابر» تلاش شده است نوعی تفسیر کیهان‌شناختی برای خلقت ارائه شود، که این روایات در دوره‌های بعدی «اسرائیلیات» لقب گرفته است. با این حال، این روایات ارتباطی با مسئلۀ آفرینش عنصری جهان ندارد و تنها باورهای مردم آن زمان را دربارۀ برخی تعابیر قرآنی مانند «موضع البیت»، «دحو الارض»، «حوت» و «صخره» به‌نمایش می‌گذارند. در قرن سوم، این مبحث بیشتر با اختلافات کلامی میان اهل حدیث و معتزله در مسئله ظاهرگرایی یا تاویل ارتباط دارد. در منابع حدیثی شیعه، هم پدیده‌های مادّی و هم مفاهیم معنوی همچون اولین مخلوق ذکر شده‌اند که دیدگاه غالب بر اهمیت عناصر مادّی در خلقت، به‌ویژه «آب» تاکید می‌کند. در نهج‌البلاغه تفسیری نسبتاً مفصّل دربارۀ آفرینش ارائه می‌شود؛ سید رضی هم از منابع روایی شیعه و هم منابع تاریخی، به‌ویژه مروج الذهب مسعودی در نقل روایات منتسب به امیرالمومنین علیه السلام بهره برده است. اندیشمندان متاخر مسلمان، تحت‌تاثیر دیدگاه تالس مَلَطی، که خاستگاه پدیده‌ها را آب دانسته بود، بر نقش آب در آفرینش بسیار تاکید کردند؛ گرچه دیگر باورهای فلاسفۀ یونان، خصوصاً فلسفۀ نوافلاطونی، هم طرفدارانی پیدا کرد و مثلاً برخی آب را به عقل تاویل بردند.

Initiation of Creation in Nahj Al-Balaghah: Origins; Dating

AbstractThis study aims to determine which element or elements, according to Nahj al-Balaghah, are involved in the creation of the universe and their historical origin. The dating method of narrations in this article is to search for the questions that narrations arise and evolve in response to them. In Qur’an, various discussions are available about the creation of &heavens and earth&, the inauguration of creation by God, the rain, and the vitality of nature and the like. Still, the primary Muslims did not offer a cosmological interpretation of such verses. At the same time, since the first century AH, the two verses of Hood: 7 and Foselat: 11, received more attention, as they have mentioned about the &Throne of God&, &water&, &heaven& and &smoke&. The Sunni narrations of the Prophet (PBUH) indicate two points: God is above the throne and the heavens, and from there, He surrounds the universe scientifically, and the &pen& is the first creature. In the commentaries attributed to the companions’ elements such as &wind&, &smoke& and &cloud&, an attempt has been made to offer a kind of cosmological interpretation of creation, which these narrations have been called &Israelites& in later periods. However, these narrations have nothing to do with the issue of the elemental creation. They only indicate the beliefs of the people of that time regarding Qur’anic interpretations such as &the position of the house&, &the passage of the earth&, &fish& and &rock&. In the third century, this issue is related to the theological differences between the Hadithists and the Mu’tazilites on the issue of literalism or interpretation. In Shiite hadith sources, both material phenomena and spiritual concepts such as the first creature have been mentioned. The dominant opinion emphasizes the importance of material elements in creation, especially &water&. Nahj al-Balaghah provides a relatively detailed interpretation of creation; Seyyed Razi has used both Shiite and historical sources, especially Murūj aḏ-Ḏahab, in quoting narrations attributed to the Amir al-Mu’minin. Late Muslim thinkers, influenced by the view of Thales Malati, who considered the origin of phenomena to be water, emphasized the role of water in creation. However, other beliefs of Greek philosophers, especially Neoplatonic philosophy, also gained support, and some, for example, interpreted water as the reason.