نگرش‌های متعدد صدرا در تبیین رابطه انسان و خدا

در نگاه نخست به نظر می‌رسد که صدرا مسیله رابطه انسان و خدا را به گونه‌های متعددی تبیین کرده است؛ به‌گونه‌ای ‌که می‌توان به‌اجمال دو دیدگاه و به‌تفصیل حتی چهار دیدگاه را به وی منتسب کرد. دو دیدگاه نخست، تبیین فلسفی اوست که دو نگرش ماهوی و وجودی او به مسیله می‌باشد و آن را به مراحل ابتدایی حکمت متعالیه نسبت داده‌اند. دیدگاه سوم، نگرش عرفانی صدراست که هرچند در آن، رابطه انسان و خدا دقیق‌تر و لطیف‌تر از نگرش فلسفی تبیین می‌گردد، ولی باز تبیین آن تنها تا مرتبه «عقل اول» امکان‌پذیر است. مقاله حاضر با بررسی این سه نگرش صدرا با اشاره به نگرش وحیانی او (دیدگاه چهارم)، آن را نیز در امتداد نگاه عرفانی ـ فلسفی وی دانسته است. نگارنده پس از تبیین نگرش‌های فوق، به این مسیله پرداخته است که آیا این تعدد نگرش‌ها نشانِ تطور در آرای صدراست؟ آن‌گاه در پاسخ، چندین وجه جمع جهت رفع اختلاف و تمایز میان این نگرش‌ها بیان گردیده است.