«تعارف» و «تعامل معروف» دو اصل بنیادین در فرایند تمدنی

اگر تمدن را به‌معنای کلان‌ترین نظام فرایندیِ مناسبات انسانی بدانیم، فراتر از آن نمی‌توان واحد اجتماعیِ فراخ‌تری را تصور و تاسیس کرد، آن‌گاه این پرسش مطرح می‌شود که چه عوامل بنیادینی می‌توانند چنین واحد کلان اجتماعی را آن‌هم در شرایط متنوع فرهنگی معاصر پدید آورند؟ در این مقاله به دو عنصر بنیادین قرآنی تاکید می‌شود که می‌توانند در ساخت کلان‌ترین نظام مناسبات انسانی آن‌هم در وضعیت آشفتۀ تنوع‌های فرهنگی امروزی نقش‌آفرینی کنند: 1. اصل «تعارف»؛ 2. اصل «تعامل به معروف». قرآن، عنصر «تعارف» را بر تفکیک عناصر مشترک اخلاقی، عرفانی و اجتماعی از یکدیگر استوار می‌کند، و «تعامل معروف» («معاشرت» یا «مصاحبت» معروف) را نیز که می‌تواند برآمده از همان عنصر تعارف باشد، بر ایجاد مناسبات انسانیِ مبتنی بر کرامت، عدالت، احسان و محبت پایه‌ریزی می‌کند. این نظریۀ قرآنی در مواجهه با تفاوت‌ها و تنوع‌های اجتماعی و فرهنگی، نظریه‌ای ایجابی و سازنده است که نه‌تنها تساهل و تسامح (رویکرد سلبی در تحمل یکدیگر) در جامعه را موجب می‌شود، بلکه فراتر از آن بر جنبه‌های اصلاحی و اخلاقیِ نهفته در هر آفریدۀ متفاوت در صورت‌بندی تمدنی تاکید می‌ورزد.

Mutual Acquaintance and Good Mutual Treatment as Two Fundamental Foundations of a Civilizational Process

If we take the civilization to be the largest procedural system of human interactions such that no larger social unit can be imagined or established, then the question arises of what fundamental factors can bring about such a largescale social unit, especially in circumstances of cultural variety. In this paper, we emphasize on two fundamental Quranic elements that can play a role in the construction of the largestscale system of human interactions in the chaotic circumstances of today’s cultural variety: (a) the principle of “Ta’aruf” (mutual acquaintance) and (b) the principle of “Ta’amul bi lma’ruf” (good mutual treatment). The Quran bases the element of ta’aruf on a distinction among common ethical, mystical and social components, and bases “ta’amul bi lma’ruf” on dignity, beneficence and love. This Quranic theory is a positive, constructive theory in the face of social and cultural varieties and differences leading not only to tolerance in the society (negative approach), but also to corrective and ethical aspects of each different creature in the formulation of a civilization.