کاوشی در ابعاد کلامی نظریۀ «حق الطاعه»

نظریه «حق الطاعه» یک دیدگاه نو و خلاف مشهور در علم اصول فقه درباره تکلیف در شبهات بدوی است. مبدع این نظریه سیدمحمدباقر صدر است که در مقابل مسلک «قبح عقاب بلابیان» و حکم برائت عقلی در محتمل التکلیف، به احتیاط عقلی و اشتغال ذمه قائل شده است. صدر این دیدگاه را به‌هنگام بحث از برخی موضوعات اصولی همچون حجیّت قطع، قبح تجری و ترخیص اطراف علم اجمالی بیان کرده است. این نظریه پس از صدر مورد نقد و بررسی‌های مختلف دانشمندان علم اصول قرار گرفت، ولی به خاستگاه کلامی صدر در این نظریه به‌شایستگی پرداخته نشده است؛ ازاین‌رو در این نوشتار بدون تعمیق و تعرض به مباحث دانش اصول فقه درباره این نظریه، با روش توصیفی‌ تحلیلی، «صفات و اسمای الهی» و «تکلیف»، به‌مثابه دو متغیر کلامی در ساختار نظریه «حق الطاعه» مورد کاوش، نسبت‌سنجی و تحلیل منطقی قرار می‌گیرد.

An Investigation of the Theological Dimensions of the Theory of “God’s Right for Obedience”

The theory of “God’s right for obedience” (ḥaqq alṭā’a) is a new theory in Principles of Islamic Jurisprudence (Uṣūl alFiqh) about one’s obligation in primitive dilemmas, which is contrary to the majority view. The theory was introduced by SayyidMuḥammadBāqir alṢadrwhoch believes in rational caution and obligation in cases of possible obligations, as against the theory of the “wrongness of punishment without prior proclamation” and rational exemption (albarā’at al‘aqlīyya). The view was propounded by alṢadr in his discussions of various issues of the Principles of Jurisprudence, such as the reliability of certainty, the wrongness of effrontery (altajarrī), and the permissibility of all horns of nonspecific knowledge (al‘ilm alijmālī). After alṢadr, the theory was criticized and examined by scholars of the Principles of Islamic Jurisprudence. However, the theological origin of alṢadr’s view, which he briefly cites in his formulation of the theory, has not been properly addressed. Thus, in this paper, we will investigate, compare, and logically analyze “divine attributes and names” and “obligation” as two theological variables in the structure of the theory of “God’s right for obedience” with a descriptiveanalytic method, without going into issues about the theory in the Principles of the Islamic Jurisprudence.