سیر تطوّر برهان حدوث و قدم در کلام امامیّه از آغاز تا مکتب بغداد متقدّم

یکی از قدیم‌ترین و مهم‌ترین برهان‌های ارائه‌شده برای اثبات وجود خداوند در کلام امامیّه برهان حدوث و قدم بوده است. در نوشتار حاضر، تطوّرات این برهان از نخستین اشارات بدان در متون حدیثی معتبر امامیّه تا تحوّلات آن در آثار شیخ صدوق و پس از آن در مکتب کلامی شیخ مفید و کراجکی، موسوم به مکتب بغداد متقدّم بررسی و تبیین شده است. این پژوهش نشان می‌دهد که برهان حدوث و قدم در این دوره تحوّلات مهمّی داشته است. نخستین تحوّل، گذار این برهان از مرحلۀ تقریر ساده بر اساس روایات به مرحلۀ مستدلّ‌شدن با دلایل فلسفی و یافتن صورت منظم استدلالی بر سبک معتزله به‌دست شیخ صدوق است. به‌طور‌کلی روش شیخ صدوق در اثبات حدوث عالم، هم از حَیث دعاوی و هم از جهت مبانی و دلایل تا حدود زیادی با روش معتزلیان و امامیان بَهشَمی مشابه است و استدلال‌های او در این زمینه، یکی از مواضع اثرپذیری او از تعالیم معتزله را نشان می‌دهد. از منظر شیخ صدوق، هرچند اصل و مستند معتقدات، روایت‌های ائمّه(ع)است، اکتفا به آنها جایز یا راجح نیست، بلکه باید تایید و اعتضاد مضمون این روایت‌ها با استدلال‌های کلامی صورت پذیرد. در مکتب بغداد متقدّم، برهان حدوث و قدم تحوّل خاصّی نسبت به دورۀ شیخ صدوق نداشته و تنها در نحوۀ صورت‌بندی برهان و پاره‌ای استدلال‌ها برای اثبات مقدّمات آن، تفاوت‌هایی وجود داشته است. از نگاه شیخ صدوق و متکلّمان مکتب بغداد متقدّم، استدلال‌های معتزلیِ مطرح در برهان حدوث و قدم در مسیری مخالف با تعالیم حدیثی امامیّه نبوده، بلکه با آن موافق است.