پژوهشی دربارۀ سه فرهنگ منظوم عربی به فارسی از اواخر سدۀ هشتم و اوایل سدۀ نهم پدیدآمده در آناطولی (بررسی میکروفیلم 202 دانشگاه تهران برگرفته از نسخۀ 644 لالااسماعیل)

نوشتن فرهنگ‌‏های منظوم عربی به فارسی پیشینه‌‏ای کهن دارد. این فرهنگ‌‏ها بیشتر به منظور آموزش نوآموزان نوشته می‌‏شده است و تالیف تعداد زیادی از این فرهنگ‌‏ها در آناتولی نشان‌‏گر نیاز فراوان مردم آن ناحیه به آشنایی با لغات فارسی و گستردگی استفاده از زبان فارسی در آن سرزمین است. بررسی و تحلیل محتوای فرهنگ‌‏های عربی به فارسی، از  جهت پیدا کردن معانی خاص برخی از لغات فارسی نیز دریافتن تلفّظ برخی از لغات فارسی در یک قلمرو جغرافیایی خاص، ضروری است . در مقالۀ حاضر سه فرهنگ منظوم عربی-فارسی منتشرنشدۀ پدیدآمده در آسیای صغیر  (مرقاة‌‏الادب تالیف احمدی کرمیانی، تحفۀ علائی اثر محمّد بن البوّاب و تحفة‌‏الفقیر اثر تتماجی )، از آثار اواخر سدۀ هشتم و اوایل سدۀ نهم هجری قمری، بررسی شده است. دست‌نویسی از این سه فرهنگ در کتابخانۀ لالااسماعیل به شمارۀ 644 موجود است که منبعِ  اصلی نویسندۀ مقالۀ حاضر در بررسی این سه فرهنگ بوده است. روش این پژوهش کتابخانه‌‏ای، با استفاده از تحلیل محتوا همچنین مقایسۀ تطبیقی است. در این مقاله، با بررسی منابع مختلف، نکاتی تازه دربارۀ مولفان این فرهنگ‌‏ها و ممدوحین آنها بیان شده است؛ همچنین به تحلیل ساختار این سه فرهنگ، شیوۀ فرهنگ‌ ‏نویسی مولفان آنها، میزان بهره‌‏گیری این فرهنگ‌‏ها از فرهنگ‌‏های پیش از خود و ضعف‌‏ها و قوّت‌‏های این سه فرهنگ پرداخته شده است.

a research on three arabic-persian verse dictionaries that emerged in anatolia from the late 8th and eearly 9th centuries (investigation on microfilms adapted from lalaismail ‘s version 644

writing arabic poetry collections in persian has an ancient history. these dictionaries were mostly written for the purpose of educating  new learners, and the authoring of a large number of these dictionaries in anatolia shows the great need of the people of that region to be familiar with persian words and the wide use of the persian language in that land. examining and analyzing the content of arabic -persian dictionaries, in order to find the specific meanings of some persian words, it is necessary to understand the pronunciation of some persian words in a specific geographical area. in this article, three unpublished arabic-persian verse dictionaries emerged in asia minor; merqaatol- adab authored by ahmadi garmiani, tohfeh-ye ala’i by mohammad ibn al-bawwab and tohfatol faqir by totmaji, from the works of the late 8th and early 9th century ah, have been examined. a manuscript of these three dictionaries is available in the lalaismail library under number 644, which was the main source of the author of the present article in examining these three dictionaries. the method of this library research, using content analysis, is also comparative comparison. in this article, by examining various sources, new points about the authors of these dictionaries and their praisers have been stated; also, the analysis of the structure of these three dictionaries, the way of lexicographical writing of their authors, the degree of utilization of these dictionaries from the dictionaries before them and the weaknesses and strengths of these three dictionaries have been analyzed.