تحول فاءِ اعجمی یا صامت دولبی سایشی واک‌دار β از زبان طبری کهن تا زبان مازندرانی

از میان زبان‌های ایرانی دورۀ میانه که دارای واج‌‌گونۀ سایشی دولبی واک‌دار β هستند، می‌توان به سغدی، پهلوی اشکانی، فارسی میانۀ ترفانی و بلخی اشاره کرد. واج مذکور که نزد قدما به فاءِ اعجمی نیز معروف است، در متون اولیۀ اسلامی به‌صورت «ڤ»، «ف» و صورت تصحیف‌شدۀ آن، «ق» مضبوط است. اما نکتۀ قابلِ‌توجه این است که زبان فارسی میانه نشانه‌ای برای این صامت در خط پهلوی ندارد. به همین دلیل، می‌توانیم ادعا کنیم که این واج حاصل تحول خودِ زبان‌ طبری در دورۀ نو و با کمی تسامح، نیای همین زبان‌ در دورۀ میانه بوده‌است. علی‌‌رغم آنچه از متون فارسی قرون اولیۀ اسلامی درمورد این صامت به‌دست آمده و دربارۀ آن مطالب متعددی نگاشته شده، از وجود چنین صامتی در زبان طبری، هیچ صحبتی به میان نیامده‌است. کلماتی مانند «*سَفزه» و «اَفروج» که در متون کهن طبری ثبت شده‌اند، به‌روشنی نشان‌دهندۀ این صامت در این زبان هستند. همچنین می‌دانیم که واج‌‌گونۀ β، زمان زیادی در زبان‌های ایرانی نو باقی نمانده و در گونه‌های مختلف زبان فارسی، به واج‌های p، b، v و f بدل شده‌است. اما در زبان طبری کهن و برخی واژه‌ها در گویش‌های مازندران، تحول آوایی دیگری رخ داده که حاصل آن به تولید مصوت ō̆ یا ū̆ انجامیده‌است، مانند «اوروج o/urūj»، «شو šō»، «اوou/o »، «اوکَتَن o/ukatan»، «فَرسیو farsiyo» و «لو lu». در این مقاله، قصد داریم با رویکرد زبان‌شناسی تاریخی، وجود فاءِ اعجمی در زبان طبری و بقایای آن در زبان مازندرانی را اثبات کنیم و به تبیین قواعدی بپردازیم که توجیه‌کنندۀ این تحول آوایی رخ‌‌داده در زبان طبری باشد. همچنین موارد استثنا زبان طبری را مرور می‌کنیم و درنهایت، به قاعده‌ای که جایگزین تحول یادشده گشته‌است، اشاره خواهیم کرد. سرانجام از میان همین یافته‌‌ها، به شناسایی دوره‌‌های تحول زبان طبری دست خواهیم یافت.

the evolution of fāʔ-i aʔǰamī or voiced bilabial fricative consonant allomorph /β/ from the old tabari to the mazandarani

sogdian, parthian, pahlavi, manichaean middle persian and bactrian can be mentioned among the middle iranian languages that have the voiced bilabial fricative allomorph /β/. the mentioned phoneme, which is also known as “fāʔ-i aʔǰamī”‎ by the old time grammarians, is recorded in the early islamic texts as &ف&ﭪ&, & and its corrupted form &ق&. but the noteworthy point is that the sassanid middle persian language has no sign for this consonant in the pahlavi script. for this reason, we can claim that what exists in the various forms of the persian language, and especially in the subject under discussion in tabari language , is the result of the evolution of the tabari language itself in the new period and with a little tolerance, the ancestor of this language in the middle period. despite what has been obtained from the early islamic persian texts and many articles that have been written about that , there is no mention of such consonant in the tabari language. words such as “safze” and “afrouj”, which are recorded in the old tabari texts, clearly show this consonant in this language. we also know that the phoneme /β/ has not remained in new iranian languages for a long time and has become evolved to the phonemes /p, b, v/ and /f/ in different types of persian language. but in the old tabari language and in some words in the dialects of mazandaran, another phonetic evolution has occurred which has resulted in the production of vowels /§ō/ or /§ū/, such as “o/urūj”, “šō”, “ou/o”, “o/ukatan”, “farsiyo” and “lu”. of course, this is not the only change for this group of words in the mazandarani language, and in some later words, this rule is not applicable. in this article, we intend to prove the existence of fāʔ-i aʔǰamī in tabari language and its remnants in mazandarani language with the historical linguistics approach and to clarify the rules that justify this phonetic evolution in tabari language. we will also review the exceptions of the tabari language, and refer to the rule that has replaced these evolutions. finally, we will identify the evolution periods of the tabari language by these findings.