شش دهه دستورنویسی آموزشی برای مدارس ایران (از سال 1298 تا 1357ش)

میرزا حبیب اصفهانی با انتشار دستور سخن، اولین کتاب مستقل آموزش دستور زبان فارسی را در 1289ق تالیف کرد. پس از او نویسندگان دیگری به تاثیر از قواعد عربی یا دستور زبان‌های فرنگی، نگارش کتاب‌های آموزش دستور زبان فارسی را ادامه دادند. از این رهگذر، کتاب‌های دستور زبان آموزشی نگارش یافتند. در این پژوهش بیست کتاب درسی دستور زبان فارسی (از سال 1298 تا 1357ش)، که در مدارس ایران تدریس می‌شدند، مطالعه شد. ابتدا بازۀ زمانی 1298 تا 1357ش به سه دوره تقسیم و ویژگی‌های هر دوره بیان و سپس موارد اختلافی مباحث دستوری هر کتاب و چند مثال از آنها با کتاب دستور مفصّل امروز بررسی و مقایسه شد. همچنین تاثیرپذیری هر کتاب از دستور زبان‌های دیگر، مانند‌ عربی و فرنگی، مورد توجه قرار گرفت. براساس پژوهش حاضر به این نتیجه رسیدیم که اغلب کتاب‌های دستوری مورد بررسی به تاثیر از دستور عربی، اقسام کلمه را به سه بخش اسم، فعل و حرف تقسیم کرده‌ و نکات هر مبحث را شرح و تفصیل داده‌اند. گرچه هر نویسنده، در عین تاثیرپذیری از نویسندگان پیشین یا معاصر، نظرات خود را هم آورده، اما کمتر کتابی دارای روش متمایز و خاص بوده و بیشتر کتاب‌ها رویکردی مشابه یکدیگر داشتند. البته، برخی کتاب‌ها در دورۀ خود تاثیر بیشتری گذاشتند و رویکرد خود را با دیدگاه غالب هم‌عصران خود متناسب و همراه کردند. دستور زبان‌هایی که عبدالعظیم قریب، پنج استاد، پرویز ناتل خانلری، انوری و احمدی ‌گیوی و صادقی و ارژنگ نوشتند، ازجمله کتاب‌های پیشتاز این بازۀ زمانی بود. خسرو فرشیدورد، دستور مفصّل امروز، سخن، تهران 1382.

six decades of compiling pedagogical grammar textbooks for iranian schools (from 1298 to 1357ah)

by publishing dasture-sokhan, habib-e esfahāni compiled the first independent grammar teaching textbook in 1289 ah. other autors kept on composing persian grammar teaching textbooks based on french and arabic grammars. in this article some persian grammar textbooks taught in iran schools (from 1298 to 1357) were studied. general feautures of the books of this period and their discussed grammatical issues were analysed. we concluded that most of the grammar textbooks were influenced by arabic grammars. although the writers had their own approach in compiling a book, at the same time they were affected by previous or contemporary authors. therefore, only a few books had their own distinct method, and most of the books followed a similar approach. the grammar textbooks written by gharib, panj ostād, khānlari, anvari and ahmadi givi, sādeghi and arzhang were the pioneer books of that period.