اهمیت سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی بلخی در مطالعه تاریخ حج و حرمین در سده پنجم

در تمدن اسلامی، سفرنامه‌ها از مهم‌ترین منابع مطالعه تاریخ حج و حرمین شریفین به شمار می‌آیند. از مهم‌ترین این سفرنامه‌ها، سفرنامه ناصرخسرو است که در عین حال کهن‌ترین و ارزشمندترین سفرنامه به زبان فارسی به شمار می‌آید. ناصرخسرو بخش قابل توجهی از سفرنامه خود را به توصیف تفصیلی وضعیت اجتماعی و عمرانی اماکن مقدس حرمین، به ویژه شهر مکه و مسجدالحرام، در سده پنجم هجری اختصاص داده است. در این نوشتار پس از شرح مختصری از سفرهای حج ناصرخسرو، آگاهی‌های مختلفی که سفرنامه وی درباره حج و حرمین به دست می‌دهد، در چند محور شامل توصیف شهر مکه و دیگر مناطق حجاز، توصیف معماری مسجدالحرام، آگاهی‌های نادر درباره اماکن مقدس، وضعیت و آداب حجگزاری، سختی‌های سفرهای حج و تاریخ سیاسی حجاز، استخراج و دسته‌بندی شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که در نبودِ تواریخ محلی برای دو شهر مکه و مدینه در حدِ فاصل سده‌های چهارم تا ششم، این سفرنامه منبعی دست اول برای مطالعه تاریخ حج و حرمین، به ویژه در سده پنجم هجری، به شمار می‌آید.

The Position of the Hajj RThe Importance of Nāsir Khusraw Qubādiyānī Balkhi’s Travelogue in the Study of the Hajj History and the Two Holy Shrines in the 5th Century

In Islamic civilization, travelogues are one of the most important sources for studying the history of the Hajj and the Two Holy Shrines. One of the most important of these travelogues was written by Nāsir Khusraw also known as the oldest and the most valuable travelogue in Persian. Nāsir Khusraw devoted a significant part of his travelogue to a detailed description of the social and civil status of the holy places of the Two Holy Shrines, especially the city of Mecca and the Holy Mosque (AlMasjid alḤarām) in the 5th century AH. In this article, following a brief description of Nāsir Khusraw’s Hajj travel, various information about the Hajj and the Two Shrines, that his travelogue provides, are extracted and categorized into several subjects such as the description of Mecca and other areas of Ḥijāz, the description of the architecture of the Holy Mosque, the rare information about the holy places, the Hajj status and rituals, the difficulties of the Hajj travels, and the political history of Ḥijāz. The findings of this study show that in the absence of local histories about Mecca and Medina between the 4th and 6th  centuries, this travelogue is a firsthand source for studying the history of the Hajj and the Two Shrines especially in the 5th century AH.