تقابل ایمان و کفر

بحث ما درباره ملاک ارزش‌های اخلاقی از نظر اسلام و سایر مکاتب اخلاقی بود و اینکه این ارزش‌ها در چه شرایطی ثابت می‌شود. ارزش‌های اخلاقی می‌توانند مطلوب، نامطلوب، مثبت یا منفی باشند و دارای مراتب‌اند و اسلام برای آنها حد نصابی قائل است که همه موظفند آن را شناخته، با توجه به آن، برنامه‌های خود را تنظیم کنند. حد نصاب ارزش‌ها مویدات و مقدمات ارزش‌های اصلی محسوب می‌شوند. بعضی از مراتب نیز مخصوص انبیا و اولیای خاص خداست که امثال ما از درک آنها عاجزیم، اما بسیاری از مراتب ارزش‌ها را می‌توان درک و تعریف کرد و لوازم آن را برشمرد. روح همه ارزش‌هایی که مورد قبول اسلام است، ایمان به خداست. به میزان دخالت ایمان در هرکاری، ارزش آن کار معین می‌شود. البته ایمان با علم (دانستن) تفاوتی ظریف دارد؛ زیرا علم با کشف واقعیت برای انسان هرچند بی‌اختیار و بدون تلاش حاصل می‌شود، اما در ایمان عنصر اختیار وجود دارد؛ یعنی بعد از علم، انسان باید آن را بپذیرد و به لوازم آن ملتزم باشد. ازاین‌رو ممکن است با وجود علم، ایمان وجود نداشته باشد. همچنان‌که فرعون می‌دانست حضرت موسی (ع) پیامبر است، اما می‌گفت: «مَا عَلِمْتُ لَکُم مِّنْ اِلَهٍ غَیْرِی» (قصص: 38) یا «اَنَا رَبُّکُمُ الْاَعْلَی» (نازعات: 24).