نقش عقل در نظام‌‌های اعتقادات دینی

از بنیادی‌ترین مباحث در علم کلام و فلسفۀ دین، بحث رابطة عقل و دین است که دغدغه بسیاری از فیلسوفان و متکلمان در جهان غرب و عالم اسلام بوده‌است. تعاریف بسیاری از عقل و دین و نظرات مختلفی دربارۀ رابطة میان آنها ارائه ‌شده؛ که ازجملۀ نظرات می‌توان به عقل‌گرایی افراطی، نص‌گرایی افراطی و عقل‌گرایی معتدل اشاره کرد. برای حل مسائل پیش‌آمده در بحث رابطة عقل و دین، مکاتب مختلف کلامی پاسخ‌هایی را ارائه داده‌اند. یکی از مکاتب مهم و تاثیرگذار کلامی در جهان اسلام، نومعتزله نام دارد. شیخ محمد عبده و محمد عماره از برجسته‌ترین متفکران نومعتزلی اسلام‌گرا هستند که ضمن نقد جریانات افراطی نص‌گرایی و عقل‌گرایی، آرائشان در میان اسلام‌گرایان اهل‌سنت تاثیرگذار بوده است. این دو اندیشمند در دفاع از عقلانیت اعتدالی و مبارزه با جریانات افراطی همچون عقل‌گرایی افراطی و نص‌گرایی افراطی تلاش بسیار از خود نشان داده و تالیفات زیادی از خود به‌جای گذاشته‌اند. در این نوشتار با روش کتابخانه‌ای تلاش می‌شود تا ضمن معرفی نص‌گرایی افراطی و عقل‌گرایی افراطی، اشکالات هریک واکاوی شود؛ اشکالاتی نظیر تعبد و تعصب به ظواهر متون و نادیده ‌گرفتن عقل، زیاده‌روی در تاویل متون دینی، ترویج تاریخ‌مندی نصوص دینی و طرفداری از سکولاریسم.