تلازم علّی و معلولی و رابطه آن با اختیار

رابطه اختیار با قاعده فلسفی جبر «علّی و معلولی» یکی از مسائلی است که از مدت‌ها پیش محل نزاع میان اندیشمندان اسلامی، از حکما و متکلمان و اصولیان است. مشهور حکمای اسلامی اختیار را منافی با این قانون عقلی و ضروری نمی‌دانند، اما بیشتر متکلمان آن را منافی با اختیار دانسته‌اند. ازاین‌رو، قانون «جبر علّی و معلولی» را باطل دانسته‌اند. برخی از اصولیان هم قایل به تفصیل در این قاعده شده و معتقدند که این قانون فقط در علل طبیعی و مادی جریان دارد و بر فواعل مختار جاری نمی‌گردد. با توجه به اینکه موضوع این مقاله مسئله‌ای است که باید در آن به آثار فیلسوفان و اندیشمندان و صاحب‌نظران این عرصه مراجعه می‌شد، از حیث جمع‌آوری مطالب، کتابخانه‌ای و از حیث روش،‌ توصیفی تحلیلی و از حیث هدف بنیادی است. این مقاله ضمن تبیین قانون فلسفی «جبر علّی و معلولی» و اثبات آن، دیدگاه مخالفان و ادله آنان را تحلیل و بررسی کرده و برای رفع شبهه ناسازگاری ظاهری موجود میان اختیار و قانون عقلی «جبر علّی و معلولی» یا «تلازم علّی و معلولی» کوشیده است. با تامل در این اصل و قانون عقلی و تحلیل آن روشن می‌گردد که حق با مشهور حکماست که هیچ معلولی امکان تخلف از علت تامه خود ندارد و با وجود علت تامه، تحقق معلول، حتمی و قطعی است. این قانون عقلی استثنابردار نیست، حتی در خصوص فواعل مختار. پذیرش آن هم هرگز مستلزم جبر نیست، بلکه بعکس، اگر این قانون را در خصوص فواعل مختار نپذیریم اختیار فاعل زیرسوال می‌رود؛ زیرا تخلف فعل از اراده لازم می‌آید و این با علّیت اراده فاعل مختار برای وقوع فعل منافات دارد.