تبلور مفهوم ایران در شاهنامه فردوسی: امتزاج عقلانیت و عشق در هویت ایرانی

شاهنامه را به سه دوره اسطوره، پهلوانی و تاریخی تقسیم کرده‌اند. به همان اندازه که شخصیت‌های پهلوانی و تاریخی، اسطوره‌هایی نیمه‌واقعی ـ نیمه‌خیالی‌اند، ایران نیز در اکسیر شاهنامه تغییر ماهیت می‌دهد. نگاه فردوسی به وطن، نگاهی برخاسته از جهان‌بینی توحیدی و اندیشه «جهان وطنی» است. تبدیل هنرمندانه ایران محدود، به پلی برای رسیدن به حقیقیت نامحدود، حاصل امتزاج عقل و عشق، و بر گرفته از اعتدالِ حاکم بر فکر وی است. فردوسی اگر چه عاشق ایران است؛ حقّ «داد» را نگاه می‌دارد و گرفتار افراط و تفریط نمی‌شود. از این‌رو ایرانی که ترسیم می‌کند؛ نه مانند اتوپیای فلاسفه و مدینه فاضله عرفا مکانی تخیّلی و نه چون ایران ناسیونالیست‌ها محدود و در انحصار نژاد پرستان است. وطن از نگاه فردوسی مقدّس است، امّا نه فقط به دلیل قداستِ خاک، بلکه به حرمت مظلومیّت ساکنان آن. این حقیقت موجب شده، تا در دنیایی که از نظر وی ارزش دل بستن ندارد؛ حفاظت از ارزش‌های راستین، مقدّس باشد. وطن نیز به دلیل نقشی که در امنیّت و حفظ کرامت و شرافت انسان دارد؛ مورد توجّه فردوسی است. هدف مقاله حاضر اثبات این ادّعا است.