نقش عقل فعال در حیات انسان از منظر ابن‌سینا

عقل فعال، موجودی برتر از عالم طبیعت، عاری از ماده و احکام آن، قایم به نفس، غیر ذی وضع، و فعلیت صرف است. این عقل، حلقه ارتباط بین مجردات و مادیات و مبدا صدور کثرات جهان مادی است و در کنار تمام افعال مرتبط با تدبیر عالم ماده، نقش برجسته‌ای در ارتباط با انسان یافته است. از منظر شیخ‌الرییس در تمام مراحل حیات آدمی نقش بی‌واسطه و باواسطه عقل فعال مشهود است. در ناحیه حدوث انسان عقل فعال با عهده‌دار شدن نقش باواسطه در ایجاد مزاج و نقش بی‌واسطه در افاضه نفس به مزاج مستعد، خودنمایی می‌کند. همچنین در استکمال قوای نفس به ویژه قوه عاقله و به فعلیت رساندن عقل نظری و عملی دخالت تام دارد. عقل فعال تنظیم کننده ارتباط نفس ناطقه با عالم غیب، در خواب و در بیداری به شمار می‌رود و در مسیله نبوت هم به عنوان ملک وحی جلوه‌گر می‌شود. نحوه بقای نفوس پس از مرگ به چگونگی ارتباط نفس با عقل فعال وابسته است و نفوسی که به سبب شدت اتصال به کمال علمی و عملی رسیده‌اند، با مرگ و مفارقت از بدن به مرحله اتصال تام می‌رسند و باقی به بقای عقل فعال خواهند بود، اما نفوس ناقص که فاقد معقولات بالفعل‌اند، ارتباطی با عقل فعال ندارند، بلکه با تعلق به نفوس فلکی به مراحلی از کمال دست خواهند یافت