تحلیل انتقادی ماهیت و عوامل موثر بر خُلق در مکتب اخلاقی ابن‌سینا

بررسی خُلقیات با نگاه وجودشناختی امری حائز اهمیت است. براساس این نگاهْ جایگاه خُلقیات در نفس و تاثیر آن در ساحات نظر و عمل ازمنظر فلسفی تبیین‌می‌ شود. این مقاله درنظردارد ازنظر ابن‌سینا به این بحث بپردازد. ازنظر وی حقیقت خُلقیات در رابطه‌ای که نفس با بدن ازطریق قوا دارد، شکل‌می گیرد. اگر عقل عملی نسبت‌به قوای حیوانی واجد هیئت استعلائی باشد، نفس واجد ملکه توسّط می شود و اگر هیئت استعلائی متعلق به قوای حیوانی باشد، ملکه افراط یا تفریط بر نفس عارض‌می شود. این عروض به‌واسطه عقل فعال و با سه علت مُعدّه اعتیاد، مزاج و اجتماع انجام‌می گیرد و در ساحت‌های نظری و عملی نفس اثرگذار است. در حیطه نظر اگر تزکیه نفس صورت‌گرفته‌باشد، نفس آمادگی بیشتری برای دریافت معقولات پیدامی کند و در حیطه عمل، شکل‌گیری خُلقیات منجر به استمرار فعل و شکل‌گیری عادات می شود که این عادات می تواند تعیین‌کننده خُلقیات بعدی باشد. ابن‌سینا علی‌رغم بیان دقیق‌تری که نسبت‌به حکمای گذشته از این بحث دارد، ازآنجاکه نفس را مجرد محض و تحولات نفس را از نوع تحولات عرضی می داند، نمی تواند تبیین مناسبی از نحوه استکمال انسان ازطریق خُلقیات ارائه‌دهد.

critical analysis of the nature and factors affecting disposition in ibn sina’s ethical school

an existential analysis of dispositions is a significant matter. based on this perspective, the place of dispositions within the soul and its impact on the theoretical and practical aspects of human life is explained philosophically. this paper intends to examine this issue from avicenna’s perspective. according to him, the essence of dispositions is formed in the relationship between the soul and the body through faculties. if the practical intellect has a superior position relative to the animal faculties, the soul acquires a mediating disposition; and if the superior position belongs to the animal faculties, a disposition of excess or deficiency befalls the soul. this occurrence takes place through the active intellect and with three preparatory causes: addiction, temperament, and society, and it has an impact on both the theoretical and practical aspects of the soul. in the theoretical realm, if the soul is purified, it becomes more prepared to receive the intelligible. in the practical realm, the formation of dispositions leads to the continuity of action and the formation of habits, which can determine subsequent dispositions. despite avicenna’s more precise explanation of this issue compared to previous philosophers, since he considers the soul to be purely immaterial and the changes in the soul to be of the type of accidental changes, he cannot provide a suitable explanation of how human beings can be perfected through dispositions.