حل تناقض در دیدگاه ابن‌سینا درباره معاد جسمانی

یکی از اصول دین مسلمانان، مسئله معاد است که متکلمان و حکمای مسلمان به بررسی آن و نحوه چگونگی وقوع آن پرداخته‌اند. آنچه در بحث معاد اهمیت دارد، بحث روحانی‌بودن معاد یا جسمانی‌بودن آن است. از یقینیات دینی مسلمانان جسمانی‌بودن معاد است؛ زیرا آیات و روایات فراوانی بر آن دلالت می­کنند. علمای مسلمان تاحدی به این عقیده یقین دارند که برخی از آن‌ها منکر معاد جسمانی را کافر دانسته‌اند. در این میان آنچه مسئله‌برانگیز است، نظریه ابن‌سینا درباره معاد است؛ به‌گونه‌ای‌که برخی با استناد به دسته­ای از آثار ابن‌سینا، او را از قائلان به معاد جسمانی دانسته‌اند و برخی دیگر با استناد به کتاب اضحویه، او را از مخالفان معاد جسمانی دانسته، و به کفر او حکم کرده‌اند. ابن‌سینا در برخی از آثار خود معاد جسمانی را پذیرفته، و حکم آن را به شرع محول کرده است؛ اما در کتاب اضحویه ظاهراً به‌صراحت معاد جسمانی را انکارکرده‌است و حتی آن را مخالف با استدلالات عقلی می­داند. این نوشتار با روش تحلیلی‌‌کتابخانه‌ای درصدد است تناقض موجود در دیدگاه ابن‌سینا در کتاب اضحویه و دیگر آثارش را حل کند.

solving the contradiction of bodily resurrection in avicenna’s works

one of the main issues in the islamic religion is resurrection, which muslim theologians and scholars have investigated in terms of how it occurs. an important aspect of the discussion on resurrection is whether it is spiritual or bodily. one of the religious certainties among muslims is bodily resurrection, as many verses and traditions indicate it. muslim scholars are so sure of this belief that some have considered those who deny bodily resurrection to be disbelievers. meanwhile, what is problematic is ibn sina’s theory about resurrection. some, citing certain works of ibn sina, have considered him a believer in bodily resurrection, while others, citing the book al-adhḥawiyyah, have considered him an opponent of bodily resurrection and have condemned him as a blasphemer. in some of his works, ibn sina has accepted bodily resurrection and defers the judgment on this matter to sharia. however, in al-adhḥawiyyah, he apparently clearly denies bodily resurrection and even considers it to be against rational arguments. this article attempts to resolve the contradiction in ibn sina’s views in al-adhḥawiyyah and his other works using an analytical, library-based methodology.