رویکردی نو در معناشناسی «اتحاد عقل و عاقل و معقول» ازدیدگاه ابن‌سینا

برخی از عبارات ابن‌سینا دربارۀ نفس ناطقه و رابطۀ آن با معقولات، به اثبات اتحاد عاقل و معقول تصریح دارد و برخی دیگر، آشکارا بیانگر بطلان این نظریه است. همین امر، موجب اختلاف میان فیلسوفانِ پس از وی درخصوص نظر نهایی او دربارۀ این مسئله شده است. عده‌ای از ایشان بیان ابن‌سینا را درباره این مسئله متناقض دانسته،‌ و رویکردی انتقادی نسبت به آن داشته‌اند. گروهی دیگر سعی کرده‌اند تا به‌گونه‌ای این تناقض را رفع کنند؛ اما ظاهراً هیچ‌یک از دو دستۀ مذکور، راه صواب را نپیموده‌اند. در این مقاله، پس از ارزیابی آراء مطرح‌شده، اولاً: با نگاهی جامع به آثار ابن‌سینا به بیان معانی اصطلاحات مهم در مسئلۀ اتحاد عاقل و معقول پرداخته‌ایم؛ ثانیاً: رابطۀ نفس با قوای عقلی را کاویده‌ایم؛ ثالثاً: معناشناسی اتحاد عقل، عاقل و معقول ازدیدگاه ابن‌سینا را تبیین کرده، و در ضمن آن، کیفیت اتحاد نفس با معقولات را در معیت بدن و در مفارقت از آن توضیح داده‌ایم. درمجموع، چنین به نظر می‌رسد که عبارات ابن‌سینا درخصوص نظریه اتحاد، هیچ تناقضی باهم ندارند و بی‌توجه به معانی مختلف اتحاد در آثار او و نیز تفکیک‌نکردن مواطن گوناگونی که ابن‌سینا درخصوص رابطۀ نفس با معقولات بیان کرده است، به توهم تناقض در مسئلۀ مذکور انجامیده است. ابن‌سینا اتحاد نفس با معقولات را اثبات می‌کند و آن را از جهتی شبیه اتحاد ماده و صورت می‌داند. ازدیدگاه وی این اتحاد، در نفسِ همراه با بدن، با صورت معقول خاص تا زمان عدم اِعراض نفس از آن برقرار است؛ اما نفس با پیمودن مراحل کمال و مفارقت از بدن می‌تواند با دریافت دفعی همۀ معقولات و اتحاد با آن‌ها عالَمی عقلی مطابق با عالَم عینی شود.

a new approach in the semantics of ‘union of the intellect, the intelligent and the intelligible’ from avicenna’s perspective

some of avicenna’s expressions about the rational soul and its relationship with intelligibles specify the union of the intelligent and the intelligible, while others clearly show the invalidity of this theory. this has caused a difference among philosophers after him regarding his final opinion on this issue. some considered avicenna’s explanation contradictory and took a critical approach toward it, while another group has tried to resolve this contradiction. however, apparently, neither of the two groups has followed the right path. in this article, after evaluating the opinions raised, we have expressed three things: (1) the meanings of important terms in the issue of “union”; (2) the relationship between the soul and intellectual faculties; (3) the semantics of the “union” theory in avicenna’s view and, at the same time, the quality of the union of the soul and the intelligibles in the presence of the body and in separation from it. in general, it seems that avicenna’s statements about the theory of “union” don’t contradict each other. the illusion of contradiction arises from not paying attention to the different meanings of union in his works and not distinguishing the various positions that avicenna expressed regarding the relationship between the soul and the intelligibles. avicenna proves the union of the soul with the intelligibles and believes that it is similar to the union of matter and form. in his opinion, this union with a special intelligible form exists in the soul together with the body as long as the soul does not turn away from it. however, the soul, by going through the stages of perfection and separation from the body, can become an intellectual world in accordance with the objective world by instantaneously receiving all intelligibles and uniting with them.