معناداری اسامی خداوند از منظر نصیرالدین طوسی و فاضل مقداد (با ابتنا بر دیدگاه ابن‌سینا دربارۀ معانی صفات واجب‌الوجود)

نصیرالدین طوسی پایه‌­گذار جریان «خردورزی فلسفی» در مدرسه­ فلسفی کلامی حلّه به شمار می‌­رود. صفت بارز این جریان فکری، توجّه جدی به مباحث «امور عامّه» است که آثار آن در مسائل خاص الهیاتی نیز دیده می‌­شود. پژوهش پیش‌ِرو عهده‌­دار تبیین مسئلۀ معناداری اسامی خداوند در برخی از آثار نصیرالدین طوسی و فاضل مقداد است که به پیروی از دیدگاه ابن سینا، با رویکرد تنزیهی تشریح شده است. ابن سینا که بر پایۀ قاعدۀ معرفت شناختی «ناممکن‌بودن انتزاع دو مفهوم از حقیقت بسیط»، به ترادف مفهومی صفات ذاتی خداوند باور داشت، برای پاسخ به اشکال مقدّری ناظر به معانی متفاوت صفات خداوند در گزاره های الهیاتی، طرحی سه گانه ارائه داد که دربرگیرنده سلب معنای مقابل، اضافه به مخلوق، یا ترکیبی از آن دو بود. نصیرالدین طوسی در آثار خود از نظریۀ ترادف مفهومی سخنی به میان نیاورد؛ ولی بدون ذکر نام ابن سینا، طرح سه گانۀ وی را در الفصول النصیریه به کار گرفت. البته طوسی به‌جای عنوان «معانی صفات»، بحث خود را بر پایۀ «معانی اسامی خداوند» و اقسام آن سامان داد؛ بدین‌لحاظ اللّه به‌عنوان «اسم ذات» به‌تنهایی، در دسته ای جداگانه‌­ای قرار گرفت و طرح پیشین ابن‌­سینا با ادبیات کلامی‌­ ­فلسفی طوسی، به طرحی چهارگانه ارتقا یافت. بعدها فاضل مقداد در الانوار الجلالیه، با ادبیات ساده‌­تری آن طرح را تشریح و برخی ابهامات آن را مرتفع ساخت. حاصل دیدگاه تنزیهی محقّق طوسی آن است که اسامی متعدّد خداوند، دلالت بر تحقّق مبادی صفات در ذات احدی ندارند؛ ازاین رو اطلاق اسامی متعدد بر خداوند با بساطت ذات، سازگار است.

nasir al-din tusi and fadhil miqdad on the meaning of divine names through the lens of ibn sina’s doctrine on the attributes of necessary being

nasir al-din tusi, the pioneer of the “philosophical rationality” movement within the theological-philosophical school of ḥillah, emphasized the examination of “first philosophy,” the effects of which could be seen in the more specific problems of theology. this study explains the problem of the meaning of divine names in some works of nasir al-din tusi and fazil miqdad, for which they adopted an apophatic approach under the influence of ibn sina. according to the rule of the “impossibility of abstracting two concepts from a simple reality,” ibn sina believed in the conceptual synonymy of divine attributes. in response to the possible objection regarding the different meanings of god’s attributes in theological propositions, he proposed a threefold strategy: negation of opposing meaning, addition to the creature, or a synthesis of both. nasir al-din tusi has not explicitly referred to ibn sina’s conceptual synonymy theory; however, he has implicitly adopted his threefold strategy in al-fusul al-nasiriyya. tusi organized his discussion not around the meaning of divine attributes, but around the “meanings of god’s names,” categorizing allah as the “name of essence” separately and expanding ibn sina’s framework into a fourfold schema within his own theological-philosophical discourse. subsequently, fazil miqdad, in al-anwar al-jalaliyya, elucidated tusi’s framework with simplified language, addressing certain ambiguities. tusi’s apophatic perspective, as expounded by miqdad, suggests that the multiplicity of god’s names does not entail a plurality of attributes in his essence, thereby maintaining compatibility with the simplicity of divine essence.