ابن‌سینا و نوعِ یقین حاصل از تجربه: خوانشی نو

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های قضایای تجربی ازدیدگاه ابن‌سینا که موجب قرار‌گیری آن‌ها درزمرۀ مبادی برهان می‌شود، اتصافشان به یقین است. شیخ‌الرئیس در موارد متعدد به یقینی بودن این قضایا تصریح کرده؛ اما در سخنانی معدود از وی به‌نوعی یقین تامّ و محض از مجرّبات نفی شده است. در این پژوهش، با استفاده از روش تفسیر تحلیلی متن‌محور و تحلیل انتقادی نشان داده‌ایم که براساس مبانی نظری و تاحدودی عملی موردنظر ابن‌سینا نمی‌توان تجربه را مفید یقین دانست. به‌لحاظ نظری، دو دلیل حداقلی و حداکثری را برای توجیه این مسئله می‌توان ذکر کرد: طبق دلیل حداقلی، تجربه صرفاً در حالت مشاهدۀ دائمی، مفید یقین تامّ است و مطابق دلیل حداکثری، حتی وقوع دائمی نیز به حصول یقین نمی‌انجامد؛ زیرا به‌سبب ابتنای مجرّبات بر محسوسات که طبق نظر نهایی ابن‌سینا ازنوع شبه‌یقینی هستند مجرّبات نیز ازنوع شبه‌یقینی خواهند بود و البته این مطلب با ابتنای تجربه بر برهان لمّی تعارضی ندارد؛ زیرا ابن‌سینا برهان لمّی‌ای را که در آن از صغرای غیردائم استفاده شده باشد، مفید یقین نمی‌داند؛ به‌علاوه، با فرض امکان‌داشتن حصول یقینی در فرایند تجربه، ازجهت عملی، کشف دقیق سبب ذاتی و به‌تبع آن، رسیدن به یقین، بسیار دشوار است و به‌ندرت تحقق می‌یابد.

Avicenna and the Kind of “Certainty” Obtained by Experience; a New Reading

In Avicenna’s thought, one of the most important features of experimental propositions which, whereby they are classified among the principles of demonstration, is their attribution with certainty and he has emphasized its certainty in several expressions. However there are a few statements from Avicenna in which in a way the absolute certainty of experience is denied. This research, using the method of textoriented analytic interpretation and critical analysis, explicates how the method of experience, according to Avicenna’s own theoretical and practical foundations, cannot yield certainty. Theoretically, two minimum and maximum reasons demonstrated for this. Based on minimal reason the method of experience brings about pure certainty only in the case of useful constant observation. But in the maximum reason even in the manner of permanent occurrence can’t be lead to certainty because due to the experiencebased on sensations which according to Avicenna’s final analysis are pseudocertainty, any kind of experience will be pseudocertainty. This result is not in conflict with Avicenna’s innovational doctrine about the experiencebased propositions, according to which these propositions are based on a demonstration propter quid, because he has already explained in his logical works that a demonstration propter quid which its minor premise is not perpetual cannot yield certainty. In addition, assuming possibility of obtaining certainty in the process of experience, in practice, is very difficult to exactly determine and discover the essential cause, whereby reaching the certainty will be very hard and rare.