تامّلی فیزیکالیستی بر برخی از مهم‌ترین ادلّۀ تجرّد نفس نزد ابن‌سینا و ملاصدرا

این مقاله درصدد تبیین نحوه تجرّد نفس در دو جریان اصلی فلسفۀ اسلامی و سپس بررسی برخی از استدلال‌ها بر این تجرّد از منظر فیزیکالیسم است. به‌این‌منظور در آغاز، دیدگاه ابن‌سینا دربارۀ «حدوث روحانی نفس» و کیفیت دوئالیسم جوهری مرور می‌شود؛ آن‌گاه دیدگاه «حدوث جسمانی نفس» و چگونگی پدید آمدن و سیر نفس تا تجرّد، از منظر صدرالمتالّهین، به‌همراه پنج استدلال از مهم‌ترین براهین اقامه‌شده از سوی این دو فیلسوف بزرگ اسلامی به سود تجرّد نفس، بررسی می‌شود. به‌این‌منظور، ضمن اشاره به برخی از مهم‌ترین دیدگاه‌های فیزیکالیستی معاصر دربارۀ ماهیت ذهن و حالات ذهنی، نشان داده می‌شود که براهین تجرّد نفس که در این‌جا ذکر شده‌اند اساساً ناظر به هیچ‌یک از دیدگاه‌های مهم فیزیکالیستی نیستند و آنها را مخدوش نمی‌سازند. نتیجۀ به‌دست‌آمده آن است که نظریات مهم فیزیکالیستی درون‌گرایانه (مانند تئوری پرطرفدار این‌همانی ذهن و مغز)، اساساً صورت‌بندی متفاوتی نسبت به آنچه استدلال‌های بوعلی و ملاصدرا در پی نفی آن هستند، دارد و با این نحوۀ مواجهه، مخدوش نمی‌شوند. همچنین نظریات مهم برون‌گرایانه (مانند تئوری پرطرفدار بازنمودگرایی برون‌گرا) نیز با پیش‌فرض‌ها و قرائت‌های استدلال‌کنندگان در فلسفۀ اسلامی از مادّی‌انگاری، همخوان نیست و شقوق دیگری از فیزیکالیسم دربارۀ ذهن مطرح می‌شود که از اساس، مطمح نظر استدلال‌کنندگان علیه مادّی‌انگاری دربارۀ نفس نبوده است؛ ضمن آنکه برخی ادلّۀ تجرّد، فارغ از عدم امکان مواجهه با تئوری‌های رقیب، خود به خلط جنبۀ معرفت‌شناختی با جنبۀ وجودشناختی هم دچار شده‌اند.

On Arguments for Immateriality of the Soul by Avicenna and Mullā Ṣadrā

I seek to explicate the ways in which the soul is deemed immaterial in two main strands of Islamic philosophy and then consider with the physicalistic approach some arguments for the immateriality of the soul. To do so, I first overview Avicenna’s theory of the spiritual incipience (alḥudūth alrūḥānī) of the soul and his version of substance dualism. I will then discuss Mullā Ṣadrā’s view of the physical incipience (alḥudūth aljismānī) of the soul and how the soul emerges and develops towards immateriality on his account. I then overview and discuss five of the most important arguments presented by these two great Muslim philosophers in favor of the immateriality of the soul. To do so, I will also point out some of the main contemporary physicalistic views of the nature of mind and mental states. I will then argue that arguments for the immateriality of the soul – dealt with here – do not indeed target or challenge any significant versions of contemporary physicalism. I conclude that the most important narrow physicalistic views – such as identity theory – have a very different formation than what Avicenna and Mullā Sadrā are refuting. Also, the most important wide physicalistic theories – such as the externalist representationalism are inconsistent with assumptions and readings of materialism in the Islamic philosophy framework and propose other types of physicalism about the mind were not fundamentally considered by the Avicenna and Mullā Sadrā arguments. Moreover, some of these arguments, in my opinion, involve conflations of epistemological or ontological issues.