فرایند خویش فهمی انسان در نظر ابن سینا

کیفیت ادراک ذات، در آثار ابن‌سینا به‌طور تفصیلی تحلیل و بررسی نشده است. با بررسی مبانی نظری شیخ در تحلیل فرایند ادراک، روشن می­شود که پدیدۀ احساس در مرحلۀ نفس حیوانی به‌عنوان مبدا معرفت(ادراک برآمده از حس) و علم(ادراک برآمده از عقل)، بدون انفعال حواس از محسوس محقق نمی­شود. در پس احساس، عقل یا وهم با شکل‌گیری ادراک حسی و خیال، به‌طور دفعی، بدیهیاتی ازقبیل «تمایز» اشیاء و شعور به ذات را به‌عنوان متعلقات معرفت درک می­کند. همراه با ادراکات حسی، عقل هیولانی و بالملکه به‌عنوان دو مرتبۀ نخست عقل، در تعامل با نفس حیوانی و به‌واسطه خیال، ادراک معقول را آغاز می کنند؛ عقل هیولانی که مقدم بر دیگر مراتب عقل است، به‌مثابه هیولای نخستین، عاری از هرگونه فعلیت و صورت معقول یا محسوس است؛ ازاین‌رو، تمام ادراکات دریافت‌شده از خیال و وهم در مرتبۀ عقل بالملکه و یا بالفعل برای نفس ناطقه حاصل می شوند. بنابراین «خویش‌فهمی» انسان نیز به‌عنوان ادراکِ علمیِ معقول از خود که فراتر از شعور و درک معرفتی به ذات است از مرحله عقل بالملکه به بعد و مبتنی بر فعالیت اولیه بدن و قوای حسی محقق می­شود.