عناصر قدرت ‌ساز نزد بنی ‌هاشم و بنی ‌امیّه؛ تحلیلی انسان ‌شناختی با تکیه بر گزاره‌های تاریخی و منابع دینی

از مطمئن‌ترین راه‌های مطالعۀ روابط قدرت در حجازِ عصر نزول قرآن، بررسی گزاره‌هایی است که اندیشه‌های نانوشته و غیرمضبوط سیاسی، از جمله عوامل موثّر بر قدرت ‌را در دل خود دارد. مقالۀ حاضر با نگاهی انسان‌شناختی، گزاره‌های تاریخی و روایی رفتار و گفتار تاثیرگذاران حوزۀ سیاست در دو دودمان بنی‌هاشم و بنی‌امیّه را بررسی کرده و با بهره‌گیری از آیات و روایات، تحلیلی از عوامل تعیین‌کننده در مناسبات قدرت عصر یادشده ارائه کرده است. بررسی عوامل قدرت‌ساز در جامعه‌ای متعلق به قرن‌ها پیش، می‌تواند به آشکار شدن ابعاد بیشتری از مناسبات قدرت در فضای نزول و درک بهتر معارف قرآن بینجامد. از سوی دیگر، بررسی تفاوت میان گفتمان رسمی حاکم و گفتمان‌های غیررسمی، امّا رایج میان مردم، می‌تواند زمینۀ تحلیل و نقد هر سیستم سیاسی­‌ای، به‌ویژه حکومت‌های معاصر را فراهم آورد. براساس یافته‌­های پژوهش حاضر که با روش توصیفی _ تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه‌ای سامان‌ یافته است، ثروت، رفتارهای اقتدارگرایانه و جمعیّت از مهم‌ترین عوامل قدرت‌سازِ مورد توجّه در گفتمان‌های سیاسی حجاز از عصر منتهی به روزگار نزول قرآن تا سال 132 هجری است. هر دو خاندان دربارۀ جزئیات عوامل یادشده اختلاف ‌نظر داشتند؛ اختلاف دیدگاهی که متاثّر از نگاه متفاوت به مقولۀ هزینۀ قدرت و اثرپذیری نگاه آنان به سیاست از رهیافت‌های متفاوت بود. توضیح مطلب اینکه برای بنی‌امیّه، «قدرت» رهیافتی اساسی بود و این باعث می‌­شد که آنان اخلاق و دین را فدای قدرت کنند؛ امّا هاشمیان که به سیاست از دریچۀ رهیافت «آرمان» می‌نگریستند، حاضر نبودند قدرت را به‌ هر قیمت ممکن به‌ دست آورند.