آسیب‌شناسی اخلاقی انتقاد از منظر نهج البلاغه

انتقاد، اظهار عیوب به بهترین شکل به منظور اصلاح آن‌ها در راستای رشد و تعالی انسان است و زمانی محقق می‏شود که اصول و ضوابط آن از دو جهت علمی و اخلاقی رعایت شود. با توجه به موضوع مقاله که ناظر به جنبۀ اخلاقی انتقاد است در این مقاله از جنبۀ علمی آن صرف نظر شده است. از منظر اخلاق اسلامی، فعلی که متلبس به حسن فاعلی و حسن فعلی باشد، فعلی اخلاقی خوانده می‌شود. از این رو آسیب‌های اخلاقی فعل انتقاد را می‌توان ناظر به دو جهت دانست: نخست، آسیب‌های انگیزشی و دیگر، آسیب‌های بُعد رفتاری آن. آسیب‌های انگیزشی فعل انتقاد را در عوامل شکل‌گیری انگیزه باید جُست که این عوامل عبارت‌اند از: نیازها، عواطف و احساسات، شناخت‌ها و رویدادهای بیرونی. بر این اساس، رفع نادرست نیازها، افراط و تفریط در هیجانات و احساسات و خطای معرفتی و نیز خلط منفعت و ضرر، از جمله‌ آسیب‌های انگیزشی فعل انتقاد محسوب می‌شود. آسیب‌های رفتاری فعل انتقاد نیز ناظر به روش‌های انتقاد، بستر انتقاد و محتوای انتقاد است که بهره‌گیری از روش‌های غیر اخلاقی، عرضۀ انتقاد در بسترهای نامساعد از لحاظ زمانی، شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی؛ و بالاخره از جهت محتوایی نیز، ضعف معرفتی ناشی از تاثیرگذاری هوای نفس و احساسات، عدم تمایز میان رفتار و شخصیت، و عدم جامع‌نگری و واقع‌بینی، از جمله آسیب‌های اخلاقی بعد رفتاری فعل انتقاد به شمار می‌آید. پژوهش حاضر در پی آن است که خطرات اخلاقی پیش روی انتقاد را بر اساس آموزه‌های نهج البلاغه در بستر روشی توصیفی _ تحلیلی مورد واکاوی قرار دهد.

Criticism Ethical Pathology from Nahj al-Balagha Perspective

Criticism is the expression of defects in order to correct them in the direction of human growth and excellence, and it is achieved when its principles and criteria are observed from both scientific and moral aspects. In this article, the ethical aspect of criticism is discussed and its scientific aspect is left out. From the Islamic ethics point of view, an action that is good both in terms of the action and the way it is performed is called a moral act. Therefore, the moral harms of criticism can be considered in two ways: first, motivational harms and the second; its behavioral dimension harm. Motivational harms of criticism should be sought in the factors of motivation formation, which include needs, emotions and feelings, cognition and external events. Accordingly, improper satisfaction of needs, exaggeration in emotions and feelings, and epistemological error, as well as confusion of gain and loss are among the motivational harms of criticism. Behavioral harms of criticism also include methods, context and content of criticism that use immoral methods, offer criticism in unsuitable contexts in terms of time, social, cultural and political conditions and finally, in terms of content, cognitive weakness due to the influence of passions and emotions, lack of distinction between behavior and personality, and lack of comprehensiveness and realism are among the moral damages of the behavioral dimension of the act of criticism. The present study tries to analyze the moral dangers facing criticism using descriptiveanalytical method and based on Nahj alBalagha teachings.