مطالعۀ نقش «جارچی» و تحولات آن در نظام روابط اجتماعی ایران

هدف: این مقاله به دنبال بررسی نحوۀ پیدایی نقش «جارچی» و تحولات آن در ساختار روابط اجتماعی ایرانیان قبل از دورۀ جدید است. روش/ رویکرد پژوهش: این پژوهش، با روش توصیفی و تحلیلی، بر اساس مطالعۀ منابع دست اول تاریخی، اسناد موجود و بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای نگاشته شده و در آن، بر نگرش اجتماعی نسبت به تحولات نقش «جارچی» تاکید شده است. یافته‌ها و نتایج: مقاله نشان می‌دهد که «جارچی»ها، در نظام روابط اجتماعی سنتی ایران، ابلاغ‌کنندگان و در مواردی مجریان اوامر و دستورات حکومتی بودند. آن‌ها عموماً فرمان‌های مربوط به دو حیطۀ سیاسی- نظامی، و نیز شهر- بازار را به مخاطب عام و خاص ابلاغ می‌کردند. جایگاه آن‌ها در تشکیلات درباری- نظامی برجسته بود و همواره از نزدیکان و ملازمان شاهان و حکّام محسوب می‌شدند. از نظر اجتماعی دارای اعتبار بوده و از حیث اقتصادی، گاهی به ثروت فراوانی دست پیدا می‌کردند. هرچند از نظر دیوانی، جارچی‌ها تحت نظر جارچی‌باشیان، و در مرتبۀ بالاتر، زیر نظر ایشیک آقاسی‌باشی فعالیت می‌کردند، اما در درون خود، دارای دسته‌بندی‌های مختلفی نظیر جارچیان مخصوص، جارچیان جزایریان، جارچیان بازار، جارچیان توپخانه و نظایر آن بودند. هر اقدامی برای بازسازماندهی تشکیلات اداری و سیاسی ایران در دوره‌های مختلف تاریخی، موجب تغییر شرح وظایف و جایگاه جارچی‌ها می‌شد. به رغم برخی شباهت‌ها بین شرح وظایف جارچی‌ها و «تواچی»ها، گاهی نیز بین این دو تداخل وجود داشت. در دورۀ قاجار و پس از آن، در نتیجۀ ورود دستاوردها و فناوری‌های جدید نظیر روزنامه یا پیدایی وسایل صوتی نظیر بلندگو، زمینه برای به حاشیه رفتنِ جارچی‌ها و نهایت حذفِ آن‌ها از ساختار روابط اجتماعی رسمی فراهم شد. امروزه تنها اشکال کژکارکردیِ نقش جارچی در قالب «جارزن» در حاشیۀ بازارها یا مراکز جابجایی مسافر وجود دارد.