نقش تشکیل بازار آب در میزان استفاده از منابع آبی در بخش کشاورزی (مطالعه موردی دشت مشهد)

در حال حاضر حجم متوسط باران سالانه محدوده دشت مشهد (با میانگین بارندگی 273 میلی‌متر) معادل 2705.4 میلیون متر مکعب می‌باشد و براساس اطلاعات موجود تغییرات سطح آب زیرزمینی و ضریب ذخیره، تغییرات حجم ذخیره آبخوان‌‎های آبرفتی دشت مشهد در دوره 30 ساله، حدود 3000 میلیون مترمکعب بوده که باعث شده است امروزه دشت مشهد به عنوان یک دشت ممنوعه بحرانی معرفی شود؛ لذا بازار آب به عنوان ابزار اقتصادی، نقش قابل توجهی در تخصیص بهینه منابع آب بخش کشاورزی و همچنین آثار چشمگیری در تعیین الگوی کشت و بهبود سطح رفاه کشاورزان دارد. با این رویکرد، در مطالعه حاضر نقش تشکیل بازار آب در میزان استفاده از منابع آبی در دشت مشهد (شهرستان های مشهد، چناران، طرقبه شاندیز) بررسی شد. برای رسیدن به این منظور، از مدل برنامه ریزی ریاضی مثبت (pmp) و توابع تولید منطقه ای محصولات کشاورزی (swap) استفاده شد. داده های مورد نیاز از طریق مراجعه به سازمان های ذ‍‌ی‌ربط و تکمیل 350 پرسش‌نامه به صورت تصادفی در بین بهره برداران زراعی منطقه مورد بررسی با استفاده از روش نمونه گیری مورگان و کرجسی جمع آوری گردید. نتایج تحقیق نشان داد که با تشکیل بازار آب در منطقه، الگوی کشت به سمت محصولات با سوددهی بالاتر سوق پیدا می کند. همچنین در استفاده از آب صرفه جویی قابل ملاحظه ای در منطقه شکل می گیرد به نحوی که پس از تشکیل بازار آب در شهرستان های مشهد، چناران و طرقبه – شاندیز میزان مصرف آب به ترتیب با کاهش 37، 23.85 و 29.09 درصدی مواجه می شود که نشان دهنده مفید بودن تشکیل بازار آب در راستای کاهش استفاده از منابع آبی در منطقه است. در انتها با توجه به یافته‌های پژوهش می توان گفت که در صورت وجود یک سیستم حقوق مالکیت خصوصی با قابلیت انتقال منابع آبی، ایجاد و توسعه بازار آب سبب افزایش ضریب اطمینان دسترسی به آب و کاهش ریسک کشاورزان می شود و به نحو مطلوبی مدیریت و تخصیص بهینه آب را منعکس می‌کند.

The Role of Water Market Formation in Using the Water Resources in Agricultural Sector: A Case Study of Mashhad Plain in Iran

Water market as a significant economic means plays an important role in the optimal allocation of water resources in agriculture and also has significant effects in determining the cropping pattern and improving the welfare of farmers. With this approach, this study aimed at investigating the role of the water market on the use of water resources in Mashhad plain of Iran (Mashhad, Chenaran, and TorghabehShandiz Counties) in farming year of 201314. For this purpose, the model of positive mathematical programming (PMP) and functions of regional production of agricultural products (SWAP) were used. The data were collected by Morgan sampling and Krejcie from 350 questionnaires completed randomly with farmers by referring to the organizations concerned. The results showed that following the formation of water market in the region, cropping patterns were directed towards products with higher profitability; also, substantial watersaving was achieved in the region, so that after the formation of the water market, water consumption decreased in the abovementioned Counties by 37, 23.85 and 29.09 percent, respectively, indicating the usefulness of the formation of water market in order to reduce the use of water resources in the region.