بررسی و نقد نظریه اشراقی علم الهی

چکیدهنوشتار حاضر در صدد ارایه تصویری از سیر تکاملی تبیین نظریه اشراقی علم الهی ـ آن‌گونه که از سوی شهاب‌الدین سهروردی (شیخ اشراق) مطرح شده است ـ و بیان نقدهای صدرالمتالهین و نیز برخی ملاحظات نگارنده بر این نظریه است. سهروردی در بحث از علم الهی، طی سه گام مشخص، از رویکرد مشایی به نظریه اشراقی علم الهی منتقل می‌شود. این سه گام را می‌توان به‎ویژه در سه اثر اصلی او: تلویحات، مطارحات و حکمهًْ‌الاشراق ملاحظه کرد. سهروردی بر این باور است که علم خدا، به ذات خودش و به مخلوقات تعلّق می‌گیرد و از سنخ «علم حضوری» است. او علم حضوری خدا به ذات خود را از طریق حضور ذات خدا برای ذاتش و علم حضوری خدا به مخلوقات «در مقام فعل» را از طریق اضافه اشراقی توجیه می‌کند؛ اما از علم الهی به مخلوقات «در مقام ذات» (یا علم قبل از معلوم) غافل می‏شود. به همین لحاظ نظریه اشراقی علم الهی، اگرچه از جهاتی، نسبت به نظریه مشایی علم الهی پیشرفت قابل توجّهی را نشان می‌دهد، لکن نقدهایی بر آن وارد است که از سوی صدرالمتالهین در کتاب مهمّ او با عنوان تعلیقات بر شرح حکمهًْ‎الاشراقِ قطب الدّین شیرازی مطرح شده‌ است و فلاسفه اسلامی بعدی نیز گاه تقریرات جدیدی از آن ارایه داده‌اند. ملاحظات دیگری نیز قابل طرح‎اند که به نظر می‌رسد در آثار سهروردی بی‌پاسخ مانده‌اند.