مبادی عقلی امکان معاد در نگاه متکلمان اسلامی (بررسی و نقد)

متکلمان مسئله معاد را عقلا و بر اساس ظاهر آیات مبتنی بر چند مسئله دانسته و معتقدند لازمه ایمان به معاد، اعتقاد به این مسائل است. در مقاله حاضر به صورت توصیفی و تحلیلی به نقد و بررسی چهار مسئله امکان عدم برای عالم کنونی، معدوم‏شدن این جهان، امکان اعاده معدوم و امکان خلق عالم دیگر پرداخته شده است. برخی فناپذیری را مطلقا محال دانسته و برخی بین مجردات و مادیات قایل به تفصیل شده‌اند و برخی عدم را جایز ولی غیر واقع دانسته‌اند که در مسئله بعدی بحث می‌شود و در بحث فانی‏شدن جهان حاضر، برخی به‏کلی آن را نفی کرده‌اند و برخی آن را برای غیر ذات احدیت جایز دانسته‏اند و برخی دیگر عرش، عقول و نفوس را نیز استثنا کرده‌اند. البته منظور از فنا می‌تواند افنای جواهر و اعراض یا فنای صورت به معنای افتراق اجزا و ازاله اعراض یا غیب‏شدن ظاهر (دنیا) و ظهوریافتن باطن (اخرت) باشد که اکنون در نهان است و در بحث اعاده معدوم سه قول جواز، امتناع و تفصیل بین جواهر و اعراض یا بین انواع اعراض به چشم می‌خورد. البته اعاده معدوم اگر هم محال باشد، معاد از قبیل آن نیست و خلق عالم دیگر، مماثل با این عالم را برخی ممکن و برخی ممتنع می‌دانند. البته اگر خلق عالم دیگر در عرض این عالم باشد، نیازی به نابودی عالم فعلی نیست؛ ولی ظاهر آیات قرآن آن را به صورت طولی مطرح کرده است.

Rational Bases for the Possibility of the Day of Resurrection in the View of Islamic Theologians, an Investigation and Criticism

Theologians believe Resurrection is based on some matters, according to the Qur’anic verses, and believing in these matters is the corollary of believing in the Resurrection. This article, using a descriptiveanalytic method, studies and criticizes the following four matters: the possibility of nonexistence for the present world, this world becoming nonexistent, the possibility of restoration of the nonexistent, and the possibility of creation of another world. Some believe mortality is absolutely impossible and some have separated the matter for abstract and material beings, and some believe nonexistence is possible but not real – which will be discussed in the next topic. Some have absolutely denied the mortality of the present world, and some say it is possible except for God, and some others have made more exceptions such as the arsh**, reasons and souls. Yet the meaning of mortality may be mortality of essence and accident or mortality of the form meaning the distinction of parts and removal of forms or disappearance of the apparent (part of the world) and appearance of the inner part (afterlife) which is now hidden. There are three opinions regarding the restoration of the nonexistent: it is possible, it is impossible, and it is different with respect to essences and accidents or between different accidents. If restoration of the nonexistent was impossible, of course, the resurrection is not its case; the creation of another world, similar to this world, is considered possible by some and impossible by others. If the creation of another world is beside this world, there is no need to destroy the present world but according to the Qur’an’s literal meaning, the two creations are one after the other.