تجانس حق و خلق از منظر فلاسفه و عرفا

در مسئلۀ نسبت بین حق و خلق عموم فلاسفه به تجانس موجودیت حق و خلق قایل‏اند؛ یعنی حق و خلق، هر دو را موجود حقیقی می‌دانند، گرچه درباره معیار موجودیت بین آنها اختلاف هست. مشائیان موجودات را حقایقی بسیط و کاملاً  متباین می‌دانند و اشراقیان موجودات را از سنخ ماهیات قرار می‌دهند و فیلسوفات حکمت متعالی معتقدند موجودات از سنخ وجود مستقل یا رابط‌‌‌اند و نظر عرفا در این مسئله نفی هر تجانسی بین حق و خلق است. آنها حق را موجود حقیقی و خلق را موجودنما یا شیء مجازی می‌دانند و از منظر آیات و روایات دینی تجانس بین حق و خلق باطل است. به نظر می‌رسد دیدگاه عرفا موید به براهین عقلی و نقلی است و دیدگاه فلاسفه در هر سه مکتب مشایی، اشراقی و متعالی با اشکالات عقلی فراوانی مواجه است که پذیرش آنها را ناممکن می‌سازد؛ از ین رو دیدگاه عدم تجانس بین حق و خلق به این صورت که حق موجود حقیقی و بالذات و مخلوقات موجود بالعرض و مجازی است، دیدگاهی است که برهان عقل و نقلی دارد و باید آن را پذیرفت.

Homogeneity of Haq (God) and the Creation from the Perspective of Philosophers and Mystics

Most philosophers believe the relation between Haq (God) and the creation is homogeneity of the present Haq and the creation; i.e. they are both real existents although there are different opinions regarding the criterion of their existences. The peripatetic believe that creatures have simple realities and are completely different while the illuminati believe the creatures are essences and the philosophers of transcendental wisdom believe the creatures are independent or relative existence. The mystics reject any kind of homogeneity between Haq and the creatures, and consider Haq as a real existence and the creation as existencelike or virtual objects; and according to the Holy Qur’an and Islamic tradition, homogeneity between the two is incorrect.It seems the mystics’ view has rational and narrational reasons and all the three views of philosophers – the school of peripatetics, illuminati, and transcendental wisdom – have plenty of rational criticisms, which make them impossible to admit. Therefore the idea of nonhomogeneity of Haq (God) and the creation – which means that Haq is a real existence and is a necessary being by itself but the creatures are by accident and virtual is approved with rational and narrational reasons and should be accepted.