تنوع ساختاری و موضوعی نسخه‌های خطّی طبّی دورۀ قاجار موجود در کتابخانه‌های ایران

هدف: در ایران مانند سایر جوامع، علم طب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و در ادوار تاریخی مختلف، نسخ خطی بسیاری در زمینۀ طب نگاشته‌ شده است. از آنجا که دورۀ قاجار در تاریخ علم طب و پزشکی ایران یکی از مهم‌ترین ادوار تاریخی است، هدف این پژوهش شناخت و بررسی نسخه‌های خطّی طبّی این عصر از نظر ساختاری و موضوعی آن‌ها است.روش: این تحقیق، به شیوۀ کتابخانه‌ای و با روش تحقیق پیمایشی از نوع تحلیل محتوا انجام شده است. جامعۀ آماری این پژوهش نسخه‌های طبّی  عصر قاجار موجود در فهرستگان نسخه‎ طبّی  ایران (فنخا) است که با جست‌وجو در بیش از  320000 نسخۀ معرفی‌شده در آن فهرستگان به شیوۀ سرشماری، تعداد 1135 عنوان کتاب طبی دورۀ قاجار در 3136 نسخه، شمارش و جدا شده و مورد بررسی قرار گرفته است. ابزار گردآوری داده‌ها، سیاهه وارسی است. تجزیه‌ و تحلیل داده‌ها نیز با کمک جداول و نمودارهای آماری انجام ‌شده است.یافته‌ها: در میان نسخه‌های خطی مورد تحقیق، تعداد 1135 نسخۀ خطی دارای عنوان غیر تکراری یافت شد که 265 مورد از این نسخه‌ها تالیفات عصر قاجار بودند و مابقی آن، استنساخ‌های متعدد از این نسخه‌ها است. از نظر محتوایی، موضوعات داروسازی و داروشناسی (21/1 درصد) و شناخت بیماری‌ها (21/1 درصد) و درمان بیماری (19/3 درصد) از موضوعات پرکاربرد در این نسخه‌ها هستند.موضوعات گیاهان دارویی، مامایی، طب کیمیاوی و طب در سفر هر کدام کمتر از 2 درصد از نسخه‌ها را به خود اختصاص داده است. از میان 1135 عنوان نسخۀ طبی غیرتکراری در عصر قاجار 49/9 درصد از کل این نسخ برابر با 567 مورد با ساختار رساله بوده‌اند و تعداد 474 نسخه برابر با 41/7 درصد از کل نسخه‌ها نیز با ساختار کتاب بوده‌اند. تعداد 6 نسخه 0/5 درصد از کل) از لحاظ کتاب یا رساله بودن مشخص نشدند. 88 مورد از نسخه‌های طبی مورد بررسی قرارگرفته (7/7 درصد) نیز بدون اطلاعات بودند.نتیجه‌گیری: با توجه به بیماری‌های موجود در عصر قاجار مانند طاعون، وبا، حصبه و آبله، جلوگیری از این بیماری‌ها و درمان این بیماری‌ها بسیار مورد توجه اطبا قرار می‌گرفته و رساله‌ها و کتب مختلفی در این باب نوشته ‌شده است. چنانکه با ورود داروسازی نوین به ایران و ظهور و رواج داروهای غیر گیاهی (شیمیایی)، داروسازی و داروشناسی در این دوره از موضوعاتِ پرکاربرد است. در عصر قاجار تالیف و استنساخ نسخ خطی بسیار مهم بوده است و کاتبان اغلب خود را با القابی مانند حکیم و طبیب معرفی می‌کردند. این امر نشان‌دهندۀ فعالیت گستردۀ طبیبان در سنت کتابت و نسخه‌نویسی است. بیشترین تعداد نسخ خطی در این عصر با ساختار رساله بوده‌ است. موجز و تخصصی بودن رسالات و همچنین سرعت ‌زیاد در نشر موضوع در قالب رساله را می‌توان دلیل این موضوع دانست. همچنین با رواج سیستم آموزشی ساختار رساله به دلیل مناسب بودن برای جزوات درسی بیش ‌از پیش مورد توجه قرار گرفته بود. علاوه بر زیاد بودن رساله‌های خطی، تالیف و استنساخ ساختار کتاب نیز بسیار مورد توجه طبیبان این دوره بوده‌ است. نسخه‌های خطی با ساختار کتاب نیز به دلیل آنکه مفصل هستند و نویسنده قادر است در موضوعی کلی چندین باب را بیان کند، همین طور برای نگارش کتب مرجع مورد توجه بوده‌اند. بسیاری از کتب پیشینیان نیز در این دوره مورد توجه و استنساخ قرار گرفته‌اند.

structural and thematic diversity of medical manuscripts of the qajar period available in iranian libraries

purpose: medicine can be considered as one of the most important sciences in the history of mankind and its progress is considered as one of the basic components for the formation of civilizations. in iran, like other societies, this science is of special importance, and in different historical periods, many manuscripts have been written in the field of medicine. since the qajar period is one of the most important historical periods in the history of medicine and medicine in iran, the purpose of this research was to identify and examine the medical manuscripts era in terms of their structure and subject.methods: this research was done in a library manner and with a descriptive-analytical research method. the statistical population of this research is the medical manuscripts of the qajar era available in the list of manuscripts of iranian libraries (fankha) with a frequency of 3136 manuscripts.the data collection tool was a checklist, and data analysis was done with the help of statistical tables and graphs.findings: among the researched manuscripts, 1135 manuscripts with non-repetitive titles were found, 265 of these manuscripts were written by the qajar era, and the rest are numerous copies of these manuscripts. in terms of content, pharmacy, and pharmacology (21.1%), disease recognition (21.1%), and disease treatment (19.3%) are among the most frequently used topics in these manuscripts. the topics of medicinal plants, midwifery, chemical medicine, and travel medicine (each less than 2%) of the prescriptions have been allocated to themselves. in terms of structure, among the 1,135 non-repeated medical manuscript titles in the qajar era, 49.9 percent of all these manuscripts were in the form of treatises and 41.7 percent of them were with the structure of a book. also, 2.8 was without determining the structure or without information.conclusion: due to the diseases that existed in the qajar era, such as plague, cholera, typhoid, and smallpox, the prevention and treatment of these diseases have been given much attention by doctors and various treatises and books have been written on this topic. the reason for the arrival of modern pharmaceuticals in iran and the emergence and spread of non-herbal (chemical) drugs, pharmacy, and pharmacology are widely used topics in this period. the majority of the treatise structure of the medical manuscripts of this course is due to the conciseness and specialization of the treatises, as well as the speed in writing and writing a subject in the form of a treatise. in addition, with the spread of the educational system in this period, the structure of the treatise is more and more interesting due to its suitability for textbooks.the doctors and physicians of this course tried to write manuscripts with the structure of the book in detail and on a general subject with several chapters and as reference books.