واسپاری قانونی در ایران: تحلیل محتوای اسناد حاکمیتی براساس چهارچوب پیشنهادی ایفلا

هدف: براساس پژوهش‌های انجام‌شده، واسپاری قانونی منابع در ایران کامل اجرا نمی‌شود و ضعف قانون ازجمله دلایل آن است. در این پژوهش، نقاط قوت و ضعف متون قانونی واسپاری منابع براساس چهارچوب واسپاری پیشنهادی ایفلا تحلیل و پیشنهادهایی برای اصلاح آن‌ها ارائه می‌شود.روش‌شناسی: برای بررسی متون قانونی از روش تحلیل محتوای کیفی و از رویکرد قیاسی استفاده شد. جامعه‌ آماری را متون قانونیِ مصوب از 1284 (1323 ق) تا 1395ش تشکیل می‌دهد.20 مدرک قانونی (واحد تحلیل) با استفاده از اجزای «چهارچوب واسپاری قانونی» ایفلا مقوله‌بندی و در نرم‌افزار مکس.کیو.دی.ای کدگذاری شد. برای سنجش روایی دو نفر از اعضای هیئت‌علمی و نیز دو دانشجوی آشنا به موضوع کدها را مرور کردند و نظراتشان اعمال شد. برای سنجش پایایی از روش درصد توافق استفاده شد.یافته‌ها: مفهوم واسپاری طی سال‌ها در قالب قانون، آیین‌نامه، مصوبه و بخشنامه در ایران مطرح شده است. واژۀ «واسپاری» فقط در یک مدرک به‌کار برده شده است. مولفه‌های «جامعیت» و «موسسۀ واسپاری» در همه‌ مدارک، مولفه‌های «اصالت آثار»، «واسپارنده» و «تعداد نسخه‌ها» در 19 مدرک ذکر شده است. موسسۀ واسپاری در 13 مدرک کتابخانۀ ملی است. در 16 مدرک واسپاریِ حداقل دو نسخه ذکر شده است. ذکر زمان واسپاری در 9 مدرک با عباراتی مانند «بلافاصله» و «بعد از صحافی» ابهام دارد و لازم است به‌وضوح ذکر شود. رایگان‌بودن واسپاری، که فقط در 4 مدرک ذکر شده، نیز مسئلۀ مهمی است که باید به‌صراحت در متن قانون ذکر شود. نت‌های موسیقی، شمایل‌ها، انتشارات برخط و منابع دیداری شنیداری در متون واسپاری قانونی ایران ذکر نشده‌اند. همچنین منابع ضمیمۀ مناسب انتشارات الکترونیک برخط و غیربرخط، ازجمله نرم‌افزاری بازخوانی آن‌ها، نیز باید همراه این منابع واسپاری شود. این مسئله در مصوبه‌ واسپاری انتشارات الکترونیک نادیده گرفته شده است.نتیجه‌گیری: وجود مصوبه‌های مرتبط با واسپاری برای انواع منابع در طول زمان نشان می‌دهد که مسئولان فرهنگی و کتابداران از اهمیت گردآوری میراث مکتوب و غیرمکتوب و واسپاری منابع آگاه بوده‌اند و در زمان‌های مختلف برای تصویب قوانین تلاش کرده‌اند. درحال حاضر نیز تصویب مصوبه‌ای برای واسپاری انتشارات برخط ضروری است. قانون واسپاری باید ضمانت اجرا داشته باشد و برای ناقضان باید جریمه درنظرگرفته شود؛ در نوزده مدرک بررسی‌شده چنین شرطی برای ناقضان مطرح نشده است. همچنین مشخص‌نبودن چگونگی دسترسی به منابعی که واسپاری می‌شوند و حق مولف آن‌ها در متن قوانین ازجمله کاستی‌های این مدارک است. هدف اصلی واسپاری حفاظت و نگه‌داری از میراث فرهنگی و ملی هر کشور و دسترس‌پذیرکردن آن برای استفاده در زمان حال و آینده است؛ بنابراین باید علاوه‌بر توصیف مکان نگه‌داری و امکانات حفاظتی و امنیتی آن در متن قانون، اطلاعات لازم درباره‌ تهیه‌ نسخه‌ کپی از منابع به‌ویژه منابع الکترونیک برای حفاظت و یا مهاجرت منابع و رابطه‌ آن با حق مولف ذکر شود.

legal deposit laws of iran: content analysis of legal deposit documents using ifla recommended legal deposit framework

purpose: according to previous studies, iranian publishers generally do not comply with national legal deposit laws and regulations due to the shortcomings in such laws and regulations. the purpose of this research is to explore the strengths and weaknesses of the mentioned laws and make some recommendation for improvements.method: 20 iranian legal deposit documents issued between 1905 and 2016 were reviewed using qualitative content analysis method. they were categorized and coded based on ifla “legal deposit framework” in maxqda software. to ensure the validity of the analysis two faculty members and two students aware of the subject reviewed and endorsed the codes. to rate reliability, the percentage of agreement was calculated.findings: legal deposit rules and procedures in iran are spelled out in several laws, regulations, ratified bills, and circulars. however, the term “legal deposit” has appeared only in one document while “comprehensiveness” and “depository” exist in all the documents reviewed. the elements of “origin of the publication”, “depositor”, and “number of copies” to deposit are mentioned in 19. national library and archives of iran is the depository in 13, and 2 copies of each publication as the minimum number to be deposited is mentioned in 16. the element “time of deposit” has appeared by the words like “immediately” or “after binding” in 9 documents. that leaves the actual time of deposit ambiguous. free deposit has been mentioned in only 4 documents. music scores, iconographic material, online publication, and audio-visual material are not mentioned at all. also, depositing appropriate accompanying material of online and offline electronic publication (e.g., software) is not addressed in the document relating deposit of electronic publications. no penalty for non-compliance is predicted in 19 documents studied.conclusion: the mere existence of legal documents for the deposit of publications shows that cultural custodians and librarians have been aware of the importance of collecting national publications. now, there is a need to have a law for online publications too. also, according to “legal deposit framework” of ifla, a law for legal deposit should include a penalty structure for non-compliance; something which is missed in the 19 documents reviewed. in addition, none have addressed access and copy right condition for deposited material. since the main goal of legal deposit is to preserve national and cultural heritage of the nation and make them accessible now and in the future, in addition to ascertain the place of preservation and protective facilities and security, the law must address the issue of making copy from the deposited materials.