بازآفرینی اندیشه اقتصادی و سیاسی میرزا ملکم‌خان به میانجیِ نظریه «توسعه ناموزون و مرکب»

نظریه‌ «توسعه ناموزون و مرکب» نظریه‌ای است که برای اولین بار توسط لئون تروتسکی و در توضیح شکل ویژه رشد سرمایه‌داری و تجربه مدرنیته در روسیه و شکل ویژه تغییر اجتماعی و انقلاب در روسیه تزاری طرح شده است. یکی از نتایجی تروتسکی از این می‌گیرد این است که کشورهای «عقب‌مانده» می‌توانند برخی دستاوردهای کشورهای پیشرفته را بدون پیمودن مسیر اولیه به دست بیاورند، عاملی که تروتسکی آن را «امتیاز عقب‌ماندگی» می‌نامد. پژوهش حاضر تلاش می‌کند ضمن توضیحِ و تحلیل مبانی مفهومی نظریه‌ مزبور، اندیشه سیاسی و اقتصادی میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های فکری انقلاب مشروطه ایران را از منظر نظریه «توسعه ناموزون و مرکب» مورد خوانش قرار دهد. پژوهش حاضر به طور خاص درصدد پاسخ به این پرسش است که «اصلِ توسعه ناموزون و مرکب در اندیشه میرزاملکم‌خان چگونه قابل‌ردیابی است؟». در این راستا با تکیه بر رسالات وی، استدلال خواهد شد که میرزا ملکم‌خان در مواجهه انتقادی‌اش با عقب‌ماندگی ایران در دوران قاجاریه و در آراء خود برای رفع عقب‌ماندگی و برقراری نظام مشروطه، همواره بر مولفه‌ی هم‌زیستی جوامع و جهش از مراحل توسعه تاکید می‌کند که هر دوی این موارد از عناصر اصلی نظریه توسعه ناموزون و مرکب هستند. همچنین این پژوهش با تکیه بر روش تحلیلی تبیینی، تلاش می‌کند که چرخش‌های فکری و سیاسی این متفکر را از رهگذر نظریه فوق مورد واکاوی قرار دهد تا شفاف شود چرا میرزاملکم‌خان به صورت غیرمستقیم «امتیاز عقب‌ماندگی» را برای ایران در نیمه‌ دوم قرن نوزدهم یک فرصت استثنائی برای وقوع یک انقلاب می‌دانسته است.

recasting the political and economic thought of mirza malkam khan through the theory of uneven and combined development

the theory of uneven and combined development was first proposed by leon trotsky to explain the particular form of capitalist growth and the experience of modernity in russia and, consequently, the unique shape of social change and revolution in tsarist russia. one of the significant results of trotsky for the idea of uneven and combined development is that backward countries can achieve some of the achievements of advanced countries without taking the initial path, a factor that trotsky calls the backwardness privilege. the present study attempts to explain and analyze the conceptual foundations of this theory, to read the political thought of mirza malkam khan, one of the significant intellectual figures of the iranian constitutional revolution, from the perspective of the theory of uneven and combined development. hence, the present study specifically seeks to answer the question, how can uneven and combined development principle in mirza malkam khan’s thought be traced? in this regard, i will argue that he, in his critical confrontation with the backwardness of iran during the qajar period and in his views on eliminating backwardness and establishing a constitutional system, always emphasizes the coexistence of societies and leaps in development which are essential elements of the theory of ucd. furthermore, this study, relying on the analytical-explanatory method, attempts to analyze this thinker’s intellectual and political processes through the above theory to explain why malkam khan indirectly supports iran’s backwardness privilege as an exceptional opportunity for a revolution.