ایران در دورانِ باستانِ متاخر، بررسیِ شکل‌گیریِ یک مفهوم در تاریخ‌نگاریِ ایران

این مقاله به پرسش دربارۀ نسبت میان تاریخ ایران و دوران باستان متاخر می‌پردازد، مفهومی که چند دهه است در تاریخ‌نگاری غرب، در حوزۀ مطالعاتی روم و بیزانس، مطرح و متداول شده، اما هنوز جایگاهی در تاریخ‌نگاری ایران نیافته است. از این رو، در گام نخست، پس از بررسیِ نظر چند پژوهشگرِ این حوزه، به بحث دربارۀ دوره‌بندی در تاریخ ایران می‌پردازیم. سپس، برای این‌که بتوانیم نظر دقیق‌تری دربارۀ نسبت مذکور بیان کنیم، مسئله را از منظرهای تاریخی، ساختار سیاسی اداری، دینی، فرهنگی، و اقتصادی بررسی خواهیم کرد. روش تحقیق این مقاله بررسی محتوایی و تطبیقیِ متون و نظریه‌ها است و منابع آن به دو دستۀ درجه اول شامل متون تاریخی، و درجه دوم یعنی پژوهش‌های معاصر تقسیم می‌شود. در پایان، تاکید ما بر موضوع تداوم، به ویژه در حوزۀ فرهنگ، بوده و پیشنهادمان این است که بازۀ زمانیِ «ایران در دوران باستان متاخر» از آغاز ساسانیان تا پایان دورۀ اول عباسیان و برآمدنِ سلجوقیان در نظر گرفته شود، یعنی از سدۀ سوم تا پایان دهم میلادی، تاریخی که دوران باستان متاخرِ غربیان را در نیز بر می‌گیرد. همچنین از دستاورد‌های این تحقیق می‌تواند طرح پیشنهادهایی برای دوره‌شناسی تاریخ هنر و معماری ایران باشد.

Iran in late antiquity, a study of the formation of a concept in Iranian historiography

This article addresses the question of the relationship between the history of Iran and the late antiquity. A concept that has been debated in Western historiography for decades in the field of Roman and Byzantine studies; however, it has not yet found a place in Iranian historiography. Therefore, in the first step, after reviewing the opinion of several researchers in this field, we will discuss the periodization in the history of Iran. Then, in order to be able to give a more accurate view of the relationship, we will look at the issue from a historical perspective, politicaladministrative, religious, cultural and economic structure. The research method of this article is text analysis and comparison of theories; in addition, its sources are divided into two categories: primary sources, including historical texts, and secondary works, i.e., contemporary research. In the end, our emphasis is on continuity issue, especially in the field of culture Moreover, our suggestion is to consider the period of “Iran in Late antiquity& from the beginning of the Sasanian to the end of the first Abbasid period and the rise of the Seljuks, and it means that from about the third century to the end of the tenth century AD decade. A history that includes the late antiquity of the Westerners. In addition, one of the achievements of this research can be a proposal for periodization of the history of Iranian art and architecture.