تخمین زمانی و مکانی متغیرهای کیفیت منابع آب‌های زیرزمینی بر مبنای روش‌های هوشمند

منابع آب‌های زیرزمینی به‌عنوان یﮑﯽ از ﺿﺮوری‌ﺗﺮیﻦ نیازهای بشر ﻧﻘﺶ کلیدی در فرایندﻫﺎی اﻗﺘﺼﺎدی و ﺳﯿﺎﺳﯽ جوامع دارد. تغییرات اقلیمی و کاربری اراضی، کمیت و کیفیت منابع آب‌های زیرزمینی محدوده مطالعاتی تهران-کرج را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. هدف اصلی در این مطالعه، توسعه روشی مبتنی بر مدل‌های هوشمند منفرد شامل روش‌های سامانه استنتاجی فازی- عصبی تطبیقی (anfis) و برنامه‌ریزی بیان ژن (gep) و ترکیبی- موجک (wanfis، wgep) برای تخمین زمانی و مکانی متغیرهای سختی کل (th)، کل مواد جامد محلول (tds) و هدایت الکتریکی (ec) در منابع آب‌های زیرزمینی محدوده تهران-کرج در دوره آماری 17 ساله (1399-1383)، است. نتایج نشان داد که مدل‌های ترکیبی- موجک نسبت به مدل های منفرد در تخمین سه متغیر منتخب از عملکرد بیشتری برخوردار هستند. به‌طوری که درصد بهبود عملکرد مدل wanfis نسبت به anfis و مدل wgep نسبت به gep با در‌نظر گرفتن شاخص ارزیابی ریشه میانگین مربعات خطا (rmse) به‌ترتیب برای سه متغیر th، tds و ec (18/018, 23/713 درصد)، (12/581، 33/116 درصد) و (6/433، 12/995 درصد) به‌دست آمد. نتایج حاکی از انطباق بسیار زیاد مکانی و زمانی مقادیر تخمینی مدل wgep با مقادیر مشاهداتی برای هر سه متغیر کیفی در محدوده تهران-کرج، است. نتایج نشان داد که غلظت متغیرهای کیفی منابع آب‌های زیرزمینی از شمال به سمت جنوب محدوده مطالعاتی در هر سه متغیر کیفی روند صعودی دارد. در مناطق شهری آلودگی‌های ناشی از فاضلاب و افزایش جمعیت و همچنین در مناطق کشاورزی استفاده از کودهای شیمیایی، نفوذ آنها به منابع آب‌های زیرزمینی و برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی باعث تشدید آلودگی آنها می‌شود. بنابراین، در محدوده مطالعاتی تهران-کرج تغییرات اقلیمی و نوع کاربری اراضی به شدت با وضعیت کیفیت منابع آب زیرزمینی رابطه مستقیم دارد.

temporal and spatial estimation of quality variables of groundwater resources based on intelligent methods

as one of the most necessary human needs, groundwater resources play a key role in the economic and political processes of societies. climatic and land-use changes made serious challenges to the quantity and quality of groundwater resources in the tehran-karaj study area. the main objective of the present study is to develop a method based on individual intelligent models, including adaptive neural-fuzzy inference system (anfis), gene expression programming (gep), and combined-wavelet (wanfis, wgep) methods for temporal and spatial estimation of total hardness (th), total dissolved solids (tds), and electrical conductivity (ec) variables in the groundwater resources of the tehran-karaj area for statistical period of 17 years (2004-2021). the results showed that combined-wavelet models have higher performance than individual models in estimating three selected variables. so that the performance improvement percentage of the wanfis model compared to anfis and wgep model compared to gep, taking into account the evaluation index of root mean square error (rmse) were obtained (23.713%, 18.018%), (12.581%, 33.116%), and (6.433%, 12.995%) for th, tds, and ec variables, respectively. the results indicated a very high spatial and temporal compatibility of the estimated values of the wgep model with the observed values for all three qualitative variables in the tehran-karaj area. the results showed that the concentration of qualitative variables of groundwater resources from the north to the south of the study area has an upward trend for all three qualitative variables. in urban areas, pollution caused by sewage and population increase, as well as in agricultural areas, the use of chemical fertilizers and their continued infiltration into groundwater resources and over-extraction of groundwater resources aggravate their pollution. therefore, in the study area, climatic changes and the type of land use are strongly related to the quality of groundwater resources.