اولویت‌بندی زیرحوضه‌های آبخیز رود زرد استان خوزستان از نظر حساسیت به فرسایش خاک با استفاده از روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره

فرسایش خاک یکی از مهم ترین مشکلات حوضه های آبخیز در جهان و از موانع اصلی دستیابی به توسعه پایدار در کشاورزی و استفاده از منابع طبیعی است. شناسایی و اولویت بندی مناطق حساس به فرسایش خاک به منظور اجرای عملیات حفاظت آب و خاک و مدیریت منابع طبیعی در حوضه های آبخیز ضروری است. در این پژوهش به اولویت‌بندی خطر فرسایش خاک در 12 زیرحوضه آبخیز رود زرد در سال 1400 با استفاده از آنالیز پارامترهای مورفومتری و روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره پرداخته شده است. در این راستا 11 پارامتر مورفومتری محاسبه و وزن آنها با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی به‌دست آمد. عملیات اولویت‌بندی با استفاده از روش‌های topsis، vikor و saw انجام و نتایج آن با استفاده از روش های میانگین رتبه ای، کاپلند و بردا تلفیق و درنهایت اولویت بندی نهایی با مقدار فرسایش ویژه زیرحوضه‌ها در مدل mpsiac مقایسه و ضریب همبستگی رتبه‌ای اسپیرمن بین آنها برآورد شد. بر اساس نتایج، پارامترهای خطی بافت زهکشی، تراکم زهکشی و فراوانی آبراهه به‌ترتیب با وزن 0/161، 0/158 و 0/146 بیشترین تاثیر و در مقابل پارامترهای شکلی ضریب شکل، نسبت کشیدگی و ضریب گردی به‌ترتیب با وزن 0/049، 0/036 و 0/026 کمترین تاثیر را در فرسایش‌پذیری زیرحوضه‌ها داشتند. ضریب همبستگی رتبه‌ای اسپیرمن بین اولویت‌بندی نهایی و مدل mpsiac، به میزان 0/8 به‌دست آمد (p value<0.01). نتایج اولویت‌بندی نشان داد که زیرحوضه‌های r11، r12 و r10 با مساحت 83/191 کیلومتر مربع، به‌دلیل مقدار زیاد پارامترهای خطی، مقدار کم پارامترهای شکلی، ساختار زمین‌شناسی حساس به فرسایش و پوشش گیاهی ضعیف در اولویت اول تا سوم و در طبقه خیلی حساس به فرسایش خاک قرار دارند و برای اجرای اقدامات مدیریتی و عملیات آبخیزداری در اولویت هستند. نتایج کلی پژوهش نشان داد که روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره و آنالیز مورفومتری ابزاری مناسب برای شناسایی مناطق حساس به فرسایش خاک هستند.

prioritization of erosion prone sub-watersheds using mcdm methods in roudzard watershed, khuzestan province

soil erosion has been one of the most important problems of watersheds in the world and is considered one of the main obstacles to achieving sustainable development in agriculture and natural resources. identifying and prioritizing regions sensitive to soil erosion is essential for water and soil conservation and natural resource management in watersheds. the present research was performed in 2021 year to prioritize the soil erosion susceptibility in 12 sub watersheds of the roudzard watershed in khouzestan province using morphometric analysis and multiple criteria decision making (mcdm) methods. in this regard, 11 morphometric parameters including shape parameters such as compactness constant (cc), circularity ratio (rc), form factor (rf), elongation ratio (re), linear parameters such as drainage density (dd), stream frequency (fs), drainage texture (dt), bifurcation ratio (rb), basin length (l), length of overland flow (lg), and topographic parameter including ruggedness number (rn) were extracted and their relative weights were calculated using analytic hierarchy process (ahp). the prioritization sub watershed to soil erosion was performed using topsis, vikor, and saw methods, and the results were combined using rank mean, copeland, and borda methods. the final prioritization was compared with the amount of specific erosion in the mpsiac model by determining spearman’s correlation coefficient. the result of the evaluation of morphometric parameters by using the ahp model showed that drainage density (0.161), drainage texture (0.158), and stream frequency (0.146) had the greatest effect on the erodability of the sub watersheds. in contrast, the form factor (0.049), elongation ratio (0.036), and shape factor (0.026) had the least effects on erodability of the study area. in this research, the spearman correlation coefficient between the final result of prioritizing the sub watershed and the mpsiac model was obtained as 0.8 in p value<0.01. the results of prioritization of the sub watersheds in terms of their sensitivity to soil erosion showed that sub watersheds 11, 12, and 10 with an area of 191.83 km2 are categorized as very sensitive to soil erosion due to high value of linear parameters, low value of shape parameters, sensitive geology formation, and poor vegetation cover and located in rank 1 to 3, respectively. according to the results sub watersheds 11, 12, and 10 have the highest amount of specific erosion equal to 16.03, 12.48, and 11.6 tons per hectare per year, respectively. therefore, these sub watersheds are a priority for watershed management operations. the results of the present study showed that mcdm methods and morphometric analysis are suitable tools for identifying areas sensitive to soil erosion and using the combined methods of the results and it is possible to take advantage of each of the different multi criteria decision making methods.