تحلیل مفاهیم «مضاف نفس» در روایات و تبیین سازه روان‌شناختی خودنظم‏جویی بر اساس آن

در منابع روایی با مفاهیمی مواجه می‌شویم که با اضافه شدن به واژه نفس، القاکننده کارکردهای نفس در حوزه‌های مهار، تنظیم، نظارت، نگهداری، و تغییر خود هستند. هدف پژوهش حاضر تحلیل مفاهیم مضاف نفس در روایات و تبیین سازه خودنظم‏جویی با روش پژوهش مفهومی- محتوایی است. یافته‌ها نشان داده که خود در منابع اسلامی انسان به اعتبار عامل تشخّص‌بخش غیرمادّی بوده و خودنظم‏جویی با تحلیل مفاهیم مضاف به «خود» (هفده مفهوم) و مفاهیم تحقق دهنده (دو مفهوم) قابل تبیین است. عام‌ترین مضاف‌های نفس اصلاح النفس و تزکیةالنفس است که توسط دو برنامه فرایندیِ مجاهدةالنفس و ریاضةالنفس پیگیری شده، و با ابزار نظارةالنفس، کفّ النفس، و ضبط النفس قابل دست‏یابی است. سازوکار تحقق، تمام مفاهیم مذکور به ‌واسطه سه مفهومِ هسته‌ای «شناخت»، «مهار»، و «انگیزه متعالی» است که از تحلیل دو مفهوم عقل و تقوا به ‌دست می‌آید.