تحول گفتمان توسعه سیاسی در ایران (از مشروطه تا خاتمی)

این مقاله به بررسی سیر تحول گفتمان توسعه سیاسی در تاریخ معاصر ایران از پیروزی انقلاب مشروطه تا پایان دهه دوم انقلاب اسلامی می پردازد. یافته های حاصل از یک پژوهش کیفی بر اساس روش تحلیل گفتمان و با استفاده از الگوی ترکیبی نورمن فرکلاف و تئون ای. ون دایک دست مایه این بررسی است که هشت دوره تاریخی (1285،1312،1320،1331،1352،1358،1371 و 1377 هجری شمسی ) را دربر می گیرد . مقاله حاضر نشان می دهد که شاخص های توسعه سیاسی از قبیل آزادی، قانون گرایی، جامعه مدنی، کثرت گرایی، رقابت و مشارکت سیاسی در دوره نخست ، یعنی در 1285 در نقطه مطلوبی قرار دارند . این وضعیت ، ناشی از پیروزی انقلاب مشروطه و به ثمر نشستن مبارزات ملت ایران برای رهایی از استبداد تاریخی است .شاخص های مذکور در سال 1312 که حکومت مطلقه رضاشاه در شرف تکوین است، به شدت سقوط می کنند ؛ اما در سال 1320 تحت تاثیر تحولات سیاسی و اجتماعی ، عدم اقتدار و کنترل حکومت مرکزی ، تمایل شاه جوان به اصلاح تصویر ذهنی مردم از حکومت استبدادی و مطلقه رضاشاه و بروز نوعی هرج و مرج سیاسی، منحنی مذکور بار دیگر صعود می کند ، اما در مقایسه با دوره اول و دوره چهارم (1331) در جایگاه پایین تری قرار دارد. در سال 1331، بار دیگر شاهد نضج گیری گفتمان توسعه سیاسی به ویژه در بعد استقلال طلبی و آزادی خواهی هستیم . در دوره پنجم (1352) نیز همچون دوره دوم (1312)، منحنی توسعه سیاسی در نقطه حضیض قرار دارد ، در حالی که وضعیت سال 1358 به سال 1320 شبیه است . به نظر می رسد که رشد برخی شاخص های توسعه سیاسی در سال 1358 نیز ناشی از رهاشدگی اوایل انقلاب و بروز مطالبات اجتماعی است . وضعیت سال 1371 از لحاظ توسعه سیاسی ، مطلوب نیست . در این سال نیز اگرچه مانند مقطع 1352 به نوسازی اجتماعی-اقتصادی توجه فراوان می شود ، اما بعد سیاسی و فرهنگی توسعه به شدت مورد غفلت قرار می گیرد .سال 1377 سال اوج گیری گفتمان توسعه سیاسی است . در واقع تنها در این مقطع است که مفهوم (توسعه سیاسی) به طور مستقیم به کار می رود، زیرا در مقاطع دیگر، ما اساسا با شاخص ها و مفاهیم توسعه سیاسی و نه اصطلاح و مفهوم آن روبرو هستیم . گفتمان توسعه سیاسی در این سال حتی از نخستین سال پیروزی انقلاب مشروطه نیز جایگاه بالاتری دارد . به طور کلی، سال 1377 نقطه اوج منحنی شاخص های توسعه سیاسی و سال 1312 نقطه حضیض آن است . به این ترتیب، مقاله حاضر با بررسی هشت دوره تاریخی، تصویری کلی از جایگاه گفتمان توسعه سیاسی در یک قرن اخیر ایران ارائه می کند .