انتخاب موضوع پایان‌نامه در دانشکدۀ معماری و شهرسازی یک نظریۀ زمینه‌ای برآمده از تجارب اساتید راهنما

پیشینه‌ها و اهداف: گسترش قابل‌توجه دوره‌های تحصیلات تکمیلی دانشگاهی در ایران، به‌ویژه دوره‌های کارشناسی ارشد، موجب شده است که بخش عمده‌ای از پژوهش‌ها، ازجمله پژوهش‌های معماری و شهرسازی، در قالب پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد انجام ‌پذیرد. فرایند تدوین پایان‌نامه، اصلی‌ترین پژوهش دوره‌ کارشناسی ارشد، به‌ویژه مرحله‌ انتخاب موضوع، از اهمیت خاصی برخوردار است. مرور ادبیات موجود حاکی از فقدان پژوهش کافی در مورد پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد معماری و شهرسازی در ایران، به‌ویژه در مورد فرایند انتخاب موضوع است. ازاین‌رو بررسی چگونگی انتخاب موضوع پایان‌نامه‌ها و همچنین کندوکاو در تجربه‌ کنشگران اصلی در فرایند انتخاب این موضوع، به‌ویژه در تجربه‌ اساتید راهنما از این فرایند، اهمیت خاصی دارد؛ زیرا می‌تواند به بالابردن کیفیت و بازدهی این‌گونه فعالیت‌های دانشگاهی کمک کند. هدف در این پژوهش کندوکاو در تجربه‌ اساتید دانشکده‌ معماری و شهرسازیِ دانشگاه شهید بهشتی در زمینه‌ فرایند انتخاب موضوع پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد، و تدوین یک مدل پارادایمی یا چارچوب مفهومی به‌منظور بازنمایی و تبیین تجربه‌ مزبور است. به‌دنبال هدف اصلی، اهداف فرعی نیز شامل 1) شناسایی «مقوله‌ محوری» در تجربه‌ اساتید راهنمای دانشکده‌ معماری و شهرسازی از فرایند انتخاب موضوع پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد، 2) تبیین «علل» و «شرایط مداخله‌گر» و «شرایط زمینه‌ای» پدید آمدن مقوله‌ محوری، و 3) چگونگی تعامل اساتید راهنما با مقوله‌ محوری و «پیامد»های آن مد نظر است.مواد و روش‌ها: این مطالعه یک پژوهش کیفی بر اساس روش «نظریه‌ زمینه‌ای» است. مشارکت‌کنندگان در این پژوهش 23 نفر از مجرب‌ترین اساتید راهنمای پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد از همه‌ گروه‌های آموزشی در دانشکده‌ معماری و شهرسازی هستند. روش نمونه‌گیری به صورت «هدفمند» است که با پدیدار شدن مقوله‌های اولیه، مشارکت‌کنندگان بعدی با استفاده از روش «نمونه‌گیری نظری» تا حصول اشباع نظری مقوله‌ها و مفاهیم کشف‌شده انتخاب ‌شده‌اند. داده‌های مورد نیاز با انجام مصاحبه‌های نیمه‌ساختارمند گردآوری شدند. دو پرسش کلی برای برانگیختن حساسیت و تامل در مشارکت‌کنندگان عرضه ‌شد. در پرسش نخست، تشریح تجربه‌ ایشان در زمینه‌ انتخاب موضوع پایان‌نامه‌ها و در سوال دوم، نظر ایشان در زمینه‌ شیوه‌ بهینه‌ انتخاب یا تولید موضوع برای پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد پرسیده شد. سپس مصاحبه‌ها ضبط و پس از آن به‌صورت متن پیاده‌سازی شد. تحلیل محتوای متون، طی چندین گام، از طریق کدبندی «آزاد»، «محوری»، و «گزینشی» به‌طور سیستماتیک انجام شد. بر اساس کدبندی محوری، مقولات کشف‌شده تحت عناوین مقوله‌های علّی، زمینه‌ای، مداخله‌گر، تعاملی، و پیامدی طبقه‌بندی و برچسب‌گذاری شدند و روابط میان آنها به‌صورت یک مدل پارادایمی عرضه ‌شد.نتیجه‌ها و جمع‌بندی: به‌طورکلی، بنابر یافته‌های این پژوهش، مشارکت‌کنندگان «فقدان یک راهبرد رسمی و صریح برای فرایند انتخاب موضوع پایان‌نامه در دانشکده» را «مقوله‌ محوری» یا پدیده اصلی دانسته و تجربه کرده‌اند. این مطالعه، همچنین نشان می‌دهد که اساتید مشارکت‌کننده، در غیاب یک راهبرد رسمی و صریح یا یک «تصویر معنابخش بزرگ‌تر»، بر دانش‌های ضمنی و برداشت‌های ذوقی خویش در مورد تعریف و ماموریت پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد اتکا کرده‌اند و بدین‌گونه به مجموعه‌ای، نه لزوماً هماهنگ، از راهبردهای ضمنی و غیرمدون انفرادی دست یافته و آن را مبنای عمل خود کرده‌اند. شکل‌گیری «مقوله‌ محوری» این مطالعه، به مجموعه‌ای از «شرایط علّی و زمینه‌ای»، نظیر الگوبرداری غیرانتقادی از دوره‌ها و برنامه‌های دانشگاه‌های خارجی، فقدان ارتباط نهادی لازم میان دانشگاه با صنعت، دولت و جامعه، تنوع فرهنگ‌های رشته‌ای موجود در دانشکده، گرایشات ذوقی اساتید، و بی‌ثباتی در مقررات و مدیریت‌ها نسبت داده شده است. «پیامد» اصلی ناشی از چنین شرایطی، «جزیره‌ای شدن پژوهش‌ها» در گروه‌های آموزشی و نبود هم‌افزایی و انباشت نتایج پایان‌نامه‌ها بوده است. در این پژوهش بر اهمیت و لزوم شکل‌گیری یک «فهم مشترک» از تعریف و ماموریت پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد نزد اعضای هیئت علمی دانشکده دلالت شده است. از دیگر دلالت‌های این مطالعه باید به ضرورتِ گفتمان‌سازی در حوزه‌ تعلیم و تربیت مناسب معماری و شهرسازی، ظرفیت‌سازی برای برنامه‌ریزی آموزشی و تدوین سند راهبردی دانشکده، استقبال از تنوع فرهنگ‌های رشته‌ای موجود در دانشکده به‌مثابه‌ یک فرصت، تقویت تفکر انتقادی  بازاندیشانه در دانشجویان، و ضرورت تقویت رابطه‌ نهادی میان دانشگاه، صنعت، دولت و جامعه اشاره کرد.

the selection of master’s thesis in the faculty of architecture and urban planning: a grounded theory study emanated from supervisors’ experiences

background and objectives: the significant expansion of postgraduate university education programmes in iran, particularly at the master’s level, has resulted in a substantial portion of research, including architecture and urban planning, being conducted in the form of master’s theses. the thesis is the main research activity in the master’s degree programme, and hence the great importance of its preparation process, particularity the selection the topic. a review of the literature reveals a lack of adequate research on master’s theses in the fields of architecture and urbanism in iran, particularlyon topic selection procedures. therefore, the examination of these procedures and exploration of the experiences of key actors, especially supervisors, is of particular importance. this investigation can help improve the quality and efficiency of such academic endeavours. this research is an inquiry into academic staff’s experiences at the school of architecture and urban planning, shahid beheshti university regarding topic selection procedures, to develop a conceptual framework. on that basis, the research objectives include identifying the ‘core category’ in the process of selecting thesis topics, explaining the ‘causes’, ‘intervening conditions’, and ‘contextual conditions’ that lead to the emergence of the core category, and exploring the interaction of the supervisors with the core category and its ‘consequences’.