معماری حرم عسکریین(ع) در سدۀ دوازدهم هجری بر اساس طومار زیارتیِ نیبور

حرم امامان عسکریین(ع) یکی از چهار زیارتگاه مهم شیعیان در عراق امروز است. طی سده‌های گذشته، ایرانیان در بسط و آبادانی و مرمت این زیارتگاه همواره نقشی مهم داشته‌اند. در دهه‌های اخیر کالبد این حرم بسیار دگرگون شده و از برخی ارزش‌های تاریخی و دینی آن، به‌ویژه ارزش‌های مربوط به طرز و آداب زیارت، کاسته شده است. برای حفاظت و مرمت این زیارتگاه تاریخی لازم است وضع (یا وضع‌های) معتبر و اصیل این حرم بازشناسی شود. پرسش‌های مقاله‌ حاضر اینها هستند: کالبد این حرم پیش از تعمیر اساسی آن در آغاز دوره‌ قاجار چگونه بود؟ و چه اجزا و ساختاری داشت؟ از مهم‌ترین اسناد تصویری در بازشناسی وضع این حرم در دوره‌ یادشده سند مصوری است به نام طومار زیارتیِ نیبور. در مقاله‌ حاضر از طریق مطالعه‌ یک‌یک نگاره‌های این طومار و بر مینای شناخت زبان تصویری کل طومار و نیز با بهره‌گیری از اسناد مکتوب دیگر نگاره‌های مربوط به حرم سامرا تفسیر می‌شود. مهم‌ترین یافته‌ این تحقیق این است که کالبد حرم عسکریین در سده‌ دوازدهم، در عین یکپارچگی، متشکل از دو بخش مجزا بود: «مَشهد» عسکریین(ع) و «مَقام» حضرت صاحب(ع). این دو بخش با یکدیگر مجاور و مرتبط بودند. بنای مشهد عسکریین در سده‌ دوازدهم هجری گنبدخانه‌ای رواق‌دار با گنبدی آوگون و احتمالاً بدون صحن و مناره بود. بنای مقام حضرت صاحب نیز، برخلاف وضع امروزی آن، گنبدخانه‌ای بود با گنبدی اُرچین بر فراز سرداب مقدس سامرا (سرداب غیبت). راهِ دسترسی به سرداب مقدس نیز از داخل این گنبدخانه بود و آداب و طرز زیارت این سرداب نیز با این طریق دسترسی تناسب داشت.

the architecture of al-askari shrine in the 18th century based on niebuhr’s pilgrimage scroll

al-askari shrine is one of the four shiite shrines in iraq. throughout past centuries, iranians played a key role in the development and conservation of this shrine. in recent decades, this shrine has undergone alterations, both physically and spiritually, with its historical and religious values, especially those of pilgrimage rituals having shrunk. the recognition of the genuine, authentic status of this shrine is a vital prerequisite in preparinga conservation plan. the present paper asks how the structure and parts of the shrine were before its substantial repairs in the early qajar period. among pieces of historical evidence, an illustrated pilgrimage scroll called the niebuhr scroll is essential in recognising the shrine’s building status before the 18th century. in the present paper, the paintings of the shrine will be interpreted based on the visual language of this scroll. the interpretation also uses some written pieces of historical evidence. the paper proposes that before the 18th century the al-askari shrine had two separate parts: first, the mausoleum of the two imams ali al-hadi and hassan al-askari (the mashhad), and second a shrine above the holy cellar, from where imam mahdi’s occultation is believed to have occurred (the maqam). these two parts were adjacent but segregated. the mashhad had a chamber with a dome on a high drum, and an arcade around, probably without any minaret and courtyard. the maqam seemingly was a freestanding monument with a muqarnas dome, and without any courtyards. unlike today, the access way of the cellar was through a staircase inside the maqam and its pilgrimage ritual was fitted with this access way.