تقابل نحوۀ تاثیرگذاری فرهنگ و اقلیم بر کالبد معماری خانه های تاریخی دوران قاجار در اقلیم های «سرد و کوهستانی» و «گرم و خشک»

کالبد خانه‌‌های تاریخی در ایران، بسته به مکان قرارگیری و بافت زمینه‌ای، همواره متاثر از عوامل مختلف بوده‌اند. عوامل فرهنگی، باورهای دینی، آیین‌‌ها، رویکردهای مذهبی، امنیت اجتماعی، و آسایش اقلیمی بخشی از این عوامل هستند که به‌صورت‌های مختلف بر کیفیت فضاهای داخل خانه و شاخص‌های فرم کالبدی آن اثر گذاشته‌اند. جهت‌‌گیری خانه، مواد و مصالح مصرفی، تزیینات، سلسله‌مراتب، هندسه، مقیاس، و نور و روشنایی ازجمله این شاخص‌ها هستند. در این مقاله به تقابل و سنجش چگونگی تاثیر عوامل فرهنگی و اقلیمی بر کالبد معماری خانه‌‌های تاریخی دوران قاجار در اقلیم‌‌‌‌های «سرد و کوهستانی» و «گرم ‌‌و خشک» ایران پرداخته شده است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی  تحلیلی و قیاسی و جمع‌آوری مطالب به روش کتابخانه‌‌ای و بازدید میدانی است. در فرایند تحلیل موضوع پژوهش و به‌منظور شاخص‌سازی عوامل موثر بر مولفه‌‌های کالبدی و فضایی، تعداد چهار خانه قاجاری با دو فرم متفاوت مشتمل بر فرم‌های حیاط مرکزی و بلوکی در شهرهای شاخص اقلیم‌های مذکور انتخاب شدند تا، از طریق تحلیل قیاسی بین فرم‌های متضاد در یک اقلیم و فرم‌های مشابه در اقلیم‌های متفاوت، نحوه اثرپذیری مولفه‌‌های کالبدی و فضایی از عوامل مختلف نمایان شود. با توصیف مدارک معماری هر خانه‌‌ و تحلیل میزان تاثیر مولفه‌های اقلیم و فرهنگ، نتایج پژوهش نشان می‌دهدکه فرم خانه، سلسله‌مراتب، جهت‌گیری، و استفاده از مصالح بوم‌آورد از شاخصه‌‌هایی هستند که در هردو اقلیم به‌صورت توام تحت تاثیر عوامل فرهنگی و اقلیمی بوده‌اند. در اقلیم گرم و خشک، عامل فرهنگ کارآمدترین تاثیر را بر روی مقیاس خانه و عملکرد فضاها گذاشته و موادومصالح، ترکیب‌بندی، نما و تزیینات اثر مفیدی را از اقلیم پذیرفته‌‌اند؛ درحالی‌که در اقلیم‌های سرد و کوهستانی شاخص‌های مقیاس و عملکرد اثرپذیری ثمربخشی از مولفه اقلیم داشته‌اند.

the interactions of cultural and climatic influences in architectural forms in historical qajar houses in cold and hot and dry climates

the physicality of historical houses in iran have always been affected by various factors of their context, e.g., cultural factors, religious beliefs, rituals, religious approaches, social security and climate comfort, all of which affecting the quality of indoor spaces and formal characteristics in various ways. the orientation of the house, materials and consumables, decorations, hierarchy, geometry, scale, light and illumination are among these characteristics. this paper compares and evaluates the influence of cultural and climatic factors on the architecture of historical houses of the qajar era in the cold-mountainous and hot-dry climates of iran. the research method is descriptive-analytical-comparative, through library and field studies. to do so, four qajar houses with central courtyard and block forms were selected in the key cities of the above climates to compare their contrasting forms, and the way physical and spatial components are affected by different factors. the comparison shows that the form, hierarchies, orientation and use of natural materials are among the indicators influenced by cultural factors in both climates. in the hot and dry climate, the cultural factor most effective on the scale of the house and the functions of the spaces, with materials, compositions, façade and ornaments having also benefited from the climate, while in the cold and mountainous climate, the scale and function having fruitfully been affected from the climate.