معمارباشی‌های دربار ناصری (1264- 1313ق)

دورۀ قاجاریه، به‌ویژه عصر ناصری، از مهم‌ترین مقاطع زمانی و به تعبیری سرآغاز دوران معاصر در تاریخ معماری ایران است. بااین‌حال، تصویر و تصور ما از سازوکار معماری در این برهۀ حساس مبهم و ناروشن است. به‌رغم اسناد و مدارک فراوان موجود دربارۀ معمارباشی‌های دربار در این برهه، شناخت ما از آنها، به‌مثابۀ بخشی از مهم‌ترین عاملانِ تشکیلاتِ معماری سلطنتی، بسیار اندک است. در مقالۀ حاضر، با بهره‌گیری از راهبرد تاریخی، تلاش می‌کنیم تا در برهۀ پنجاه سالۀ سلطنت ناصرالدین‌شاه (1264- 1313ق) احوال و آثار معمارباشی‌های دربار ناصری، محدودۀ وظایف و مسئولیت‌‌های آنها، و نیز سیر تحول و دگرگونی منصب معمارباشیگری را تحلیل و تفسیر کنیم. بررسی منابع نوشتاری حاکی از آن است که در دربار ناصری پنج معمارباشی بر سر کار بوده‌اند: عبدالله‌خان، محمدتقی‌خان، محمدابراهیم‌خان، حاجی ابوالحسن، و حسین‌علی‌خان معمارباشی. این اشخاص وظایف و مسئولیت‌های خرد و کلانی بر عهده‌ داشتند، اما اصلی‌ترین کار آنها نظارت فنّی هم‌زمان بر مجموعۀ ساخت‌وسازهای سلطنتی بود. فزونی یافتن این ساخت‌وسازها که در دهه‌های 1280- 1300ق منجر به شکل گرفتن نقش مباشرت، پدید آمدن منصب ریاست بنّایی، و قدرت یافتن معماران طراز اول شد، چرخشی در منصب معمارباشیگری پدید آورد و باعث شد تا پس از سال‌ها فترت این منصب دوباره به‌دست معماران اهل فن بیفتد. در طی این سال‌ها، با پیشرفته‌تر شدن سازوکار معماریِ سلطنتی از لحاظ دیوان‌سالاری، نسبت منصب معمارباشیگری با دیگر مناصب و نقش‌ها روشن‌تر و دقیق‌تر شد. این تحولات، به تعبیری، از نشانه‌های تجدد در تشکیلات معماری دربار ناصری است.

meʿmārbāshis of the nasirid court (1848- 1896)

the qajar period, especially the times of nasir al-din shah’s reign (1848- 1896), is a critical period, and in a sense is the beginning for the modern era in the history of contemporary architecture in iran. however, there is not a clear picture of how architects worked in this period. despite the abundance of documents about the ‘meʿmārbāshis’ of the nasirid court remained from that time, we know little about seminal guild at the court. employing a historical approach, the present paper aims to study meʿmārbāshis of the nasirid court’s works and lives, duties and responsibilities, and the evolution of the position ‘meʿmārbāshi’ in this period. written documents of the period indicate that five people held the position ‘meʿmārbāshi’ during the nasirid period: ʿabd allāh khān, mohammad taghi khān, mohammad ebrāhim khān, hāji abol-hasan, and hosein ʿali khān the meʿmārbāshis. they had a diverse series of duties and responsibilities, but their main remit was to manage technical affairs related to the whole royal constructions at the same time. the increasing number of royal constructions during 1866- 1883 resulted in the formation of the ‘chief-mason’ role and the increasing power of senior architects. the consequences eventuated a rotation in the position of meʿmārbāshi and, after several years of interruption, led it to be possessed by expert architects again. with the development of bureaucracy came a clarification of labour division between the meʿmārbāshi and holders of other roles and positions. these changes could be considered as a sign of modernity in the professional architecture organisations of the nasirid court.