انتظام بخشی مراتب تهی، برخاسته از بازخوانی اندیشۀ کریستوفر الکساندر

یکی از مفاهیمی که در حوزه معماری از آن سخن گفته می‌شود، مفهوم تهی است. از میان صاحب‌نظران، این مفهوم توجه کریستوفر الکساندر را به خود جلب کرده است و برای بسط نظریاتش از آن بهره می‌برد. واکاوی بستر نظرات او نشان می‌دهد تهی در قالب سه مفهومِ منتسب، که به‌طور مستقیم (مفاهیم تهی‌عظیم و تهی) و یا به‌طور غیرمستقیم و ضمنی (مفهوم تهی‌وارگی) بدان‌ها پرداخته شده است، در این بستر حضور دارد. او تعابیر متفاوتی از آن‌ها در ذهن دارد، اما ارتباط یا ساختار واضح و مشخصی را مابینشان برقرار نمی‌کند؛ درحالی‌که، به نظر می‌رسد این سه مفهوم که در آرای الکساندر به‌صورت جدای از هم آمده‌اند، اشاره به مراتب مختلفِ یک مفهوم دارند و می‌توانند به‌صورت یک منظومه با ساختاری مشخص درآیند و به‌مثابه یک حقیقت واحد ادراک شوند. در این مقاله به‌منظور بررسی نظرات الکساندر در خصوص انتظام‌بخشی به مراتب تهی، بعد از تعمق بر نظرات او، اندیشه‌اش از منظر جهان‌بینی اسلامی، به‌مثابه بخشی از خاستگاه اندیشه الکساندر در باب تهی و با استفاده از روش استدلال منطقی، تحلیل می‌شود تا نقاط مکتوم آن آشکار گردد. درنهایت، منظومه‌ای‌ مرکزگرا در جهت تعیین ساختار مراتب تهی حاصل می‌گردد، که در آن تهی‌عظیم، به‌مثابه مرکز منظومه، باطنی‌ترین و نهان‌ترین مرتبه مفهوم است و همه‌چیز در جذبه حضور آن نظم می‌یابد. پنج مرتبه دیگر در این منظومه و به دور آن حضور دارند؛ بعیدترین و بیرونی‌ترین مراتب (سادگی و تهی) مربوط به مفهوم تهی است که محل حضورش در عالم جسمانیت یا همان معماری و واجد معنایی از تجلی تهی‌عظیم در عالم واقع است و سه مرتبه دیگر (فنا، بقا، و یقین) مربوط به تهی‌وارگی‌ است که محل ظهورش در وجود معمار و واجد معنایی از تجلی تهی‌عظیم به‌صورت اختبار روحی است.

The Hierarchies of the Void, Based on A ReReading of Christopher Alexander

One of the concepts discussed in architecture is that of ‘The Void’, with Christopher Alexander being one of the proponents. He does this through three associated concepts, namely, the more explicit ‘The Great Void’, and ‘Voidness’, and the more implicit‘ The Void’. He has distinct definitions for each, but never tries to clearly connect them. However, it seems that they are associated with the hierarchies of the same concept in Alexander, and can be understood as parts of a comprehensive whole.The present paper seeks to delve deeper into Alexander’s views and, using an Islamic perspective, analyse the hierarchies of these concepts and their interrelations, and through rational reasoning cast some light on the lessknown aspects of his thought. This results in the emergence of a concentric constellation of the void hierarchies in which the ‘The Great Void’ is at the centre, having the innermost and most subtle position, with others organised around its central position. Around this constellation are five other tiers of the concept, with the outermost being ‘simplicity’ and ‘emptiness’ located in the world of the sensual, or architecture, conveying a sense of the manifestation of the ‘Great Void’ in the form of spiritual freedom.