بازخوانی مفهوم آستانگی در معماری و تبیین مراتب معنایی آن بر اساس ریشه‌شناسی واژه و آرای اندیشمندان حوزۀ معماری

موضوع این مقاله «آستانگی» است، این واژه به معنای «در گذار بودن» یا «در میان بودن» و در مقابل یک‌مرتبگی است. در معماری «آستانگی»، که اسم مصدرِ آستانه است، اشاره به یک وضعیت میانی و گذار در نواحی انتقالی مکان‌ها دارد، این وضعیت در خصوص تقرّب به یک مقصد طرح می‌شود. نکتۀ مورد توجه در این مقاله تقلیلِ مفهوم آستانگی به «بودن در یک ورودی» و به تبع آن آستانه به معنای یک نقطۀ اتصال صرف و عدم توجه به گسترۀ معنایی این دو واژه است. پژوهش در اینجا با روش کیفی و با استدلال منطقی انجام می‌شود. بعد از تدقیقِ ریشه‌شناسی واژه و همچنین جست‌وجوی آن در متون به منزلۀ نواحی انتقالی، مفهوم آستانه و مفاهیم مرتبط با آن در نظرگاه اندیشمندان حوزۀ معماری همچون کریستیان نوربرگ‌ شولتز، کریستوفر الکساندر، و لویی کان به طور دقیق بررسی می‌شود، هرچند ایشان از منظرهای مختلفی به این مفهوم واحد نظر افکنده‌اند، وجوه مشترکی نیز از میان سخنانشان یافت می‌شود که بعد از تعمّق در آرا روشن می‌شود که «آستانگی» از جمله مفاهیمی است که علاوه بر داشتن دامنۀ وسیع معنایی، دارای مراتبی است که از مصادیق عینی تا ذهنی قابل تفکیک است و در چهار ساحت، کالبدی، عملکردی، معنایی، و جوهری می‌توان آن را دسته‌بندی کرد. در ادامه همچنین نسبت مفاهیمی همچون مرز، مرکز، و آستانه با مفهوم آستانگی مشخص می‌شود و سپس ساحت جوهری، به مثابۀ مرتبه‌ای از مراتب آستانگی، بررسی و نسبت آن با سایر ساحات تحلیل می‌شود. نتایج تحقیق بیانگر آن است که نواحی انتقالی از طریق همگرایی به سوی نیروی حاصل از مرکز، دارای تعیناتی کالبدی به نام آستانه است. در ساحت عملکرد، این تعینات در محدودۀ آستانگی منجر به تعیین حدّ نیروهای حاصل از مرکز مجاور آن (مقصد مد نظر) می‌شوند. بررسی شخصیت دو وجودی آستانه‌ و نمادین بودن آنْ وجود مرتبۀ معنایی آستانگی را اثبات می‌کند، درنهایت در مرتبه‌ای اعلی، پس از تعریف جوهرۀ این مفهوم، خواست وجودی و حقیقی آستانگی در نسبت با مقصد و مقصود مخاطب تبیین می‌شود. نتیجه آنکه آستانگی به مثابۀ یک پدیده در عالم معماری ذومراتب قلمداد می‌شود و پرداختن به سطوح مختلف معنایی آن موجبات درک عمیق‌تر این مفهوم در حوزۀ معماری را فراهم می‌کند.