گونه شناسی ایوان محور مسجدهای تاریخی ایران

به رغم دشواری های ایوان پژوهی، که برآمده از تفاوتهای معنایی واژه ایوان در متون تاریخی و مراد تاریخنگاران معاصر هنر از ایوان، مشخص نبودن خاستگاه کالبد آن، روشن نبودن ریشه واژه آن،کثرت مدلولها، و تنوع کالبدی ایوان است، از اهمیت آن در فرهنگ پیشینیانمان آگاهی موثقی داریم که پژوهش در وجوه مختلف ایوان ابعاد متنوع و پیچیده آن را روشنتر خواهد کرد. پژوهش فعلی ناظر بر گونه شناسی مسجدهای تاریخی ایران بر مبنای ایوان آنها است و در آن ایوانها از چهار وجه ارزیابی شده است: تعداد ایوانها، شکل ایوانها، کارکرد ایوانها، و جایگاه ایوانها. هرکدام از این معیارهای یادشده به دسته بندی ایوانها انجامی دهاند و بهتبع با بررسی وضع حضور یا غیبت آنها در 952 مسجد از مسجدهای تاریخی ایران، گونه شناسی ایوانمحور مسجدهای تاریخی ایران حاصل شده است. همچنین داده های گونه شناختی به دست آمده با استفاده از مختصات جغرافیایی هر مسجد، با کمک سامانه اطلاعات جغرافیایی (جی آیاس) بررسی شده است تا ضمن تحلیل مکانمند داده های گونه شناختی و تاریخی، نقشه های پراکندگی و تراکم و پهنه بندی هرکدام از گونه مسجدها به دست آید. بر مبنای یافته ها، بیش از 60٪ مسجدهای تاریخی ایران بیایوان هستند و مسجدهای تک ایوانی 23٪، دوایوانیها 1/8٪، سه ایوانیها 6/1٪ و چهارایوانیها 5/4٪ از مسجدهای بررسی شده را تشکیل میدهند. عمده مسجدهای دوایوانی در خراسان و اکثریت مسجدهای چهارایوانی در اصفهان هستند. همچنین حدوداً 7٪ از مسجدهای ایران ایوانِ ستوندار دارند که این ستوندارها در نواحی جنوب، جنوب شرق، و شمال غرب ایران متمرکزند. بر مبنای محل ایوان در کالبد مسجد، مسجدهای ایواندار ایران در سیزده دسته جای میگیرند که گونهمسجدی که در کالبد خود فقط یک ایوان در ضلع قبله دارد، با 177 نمونه، رتبه اول پرشماری را دارد. همچنین ایوانها گاه در مقام فضای اصلی به کار میروند و گاه فضایی ارتباطی هستند که شبستان مسجد را به صحن مسجد متصل میکنند. 1/15٪ مسجدهای ایران در دسته اول و 6/13٪ آنها در دسته دوم میگنجند. عمومِ ایوانهایی که فضای اصلیاند در خراسان هستند و این ایوانها هم اکثراً در ضلع قِبلی مسجد قرار دارند و ایوان های اصلیِ جنوب ایران عمدتاً ستوندار هستند.