تبارشناسیِ فضاهای انحصاری در نواحی ساحلی پیراشهری کرانه جنوبیِ دریای مازندران از چیستی تا نقش پذیری در سامانه های قانونی و برنامه ریزی

از مهم‌ترین دغدغه‌های برنامه‌ریزان شهری و منطقه‌ای تخصیص عادلانه فضا به فعالیت‌های متنوع است. دخالت عواملِ چندگانه به کوشش‌هایی به منظور انجام برنامه‌ریزی‌های پیچیده برای برقراریِ توازن میان خواست‌ها و منابع می‌انجامد. بی‌تردید این امر در زمین‌های باارزش محیط طبیعی، همچون زمین‌های ساحلی، جنگلی، کشاورزی، و غیره، اهمیتی دوچندان می‌یابد. از آنِ خود کردن فضاهای عمومی‌ همچون زمین‌های ساحلی و یا زمین‌هایِ باارزش ملی‌ به‌ویژه در نواحیِ ساحلی پیراشهری، جریانی است که هم در کشورهای بیشتر توسعه‌یافته و هم در جوامع کمتر توسعه‌یافته قابل مشاهده است. در شرایطی که در ظاهرِ امر، این فرایند در همه جوامع یکسان جلوه می‌کند، در چیستی این پدیده و چگونگی مواجهه سامانه‌های برنامه‌ریزی و قانون‌گذاری تفاوت‌هایی هست. در نوشتار حاضر کوشش می‌شود که با استفاده از رویکرد کیفی روش‌شناسی و به‌کارگیری روش تحلیل اسنادی و فنون فیش‌برداری و کدگذاری مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با کنشگرانِ مطلع، نخست چارچوبی گونه‌شناسانه از فضاهای انحصاری در محدوده مورد مطالعه و سپس تحلیلی از فرصت‌ها و محدودیت‌های سامانه‌های برنامه‌ریزی و قانونی برای پایش و مهار انحصاری شدن فضا عرضه شود. به این منظور 27 سند برنامه‌ریزی طی بازه 70 سال (1327-1396) و نیز قوانین، آیین‌نامه‌ها، و مصوبات ملی و منطقه‌ای از 1307 تا 1396 بررسی شدند. همچنین 12 مصاحبه نیمه‌ساختاریافته با کنشگران با دانش محلی انجام شده است. برون‌دادهای این پژوهش نشان داده‌اند که دو گونه اصلی از فضاهای انحصاری در این محدوده هستند که شامل فضاهای انحصاری شکل‌گرفته با قدرت اقتصادی و فضاهای انحصاری شکل‌گرفته با قدرت سیاسی می شوند که در چارچوب گفتمانی مصرف و فرهنگ ساختار یافته‌اند. همچنین، در شرایطی که شکل‌گیری فضاهای انحصاری از سازوکارهای تدوین برنامه‌ و قانون قدمتِ بیشتری دارد، این بسترهای نهادیِ رسمی (برنامه‌ریزی و قانون‌گذاری) برای رویارویی با پدیده انحصاری شدن فضا در نواحی ساحلی پیراشهری، با کاستی‌هایی چون کاستی در اجرا، بخشی‌نگری، تصویب مصوبات متعارض، و اولویت‌دهی به منافع سازمانی به جای منافع عمومی مواجه‌ هستند.