بعد پنهان در معماری اسلامی ایران

مقالۀ حاضر بر آن است پرده از  بُعدی پنهان در معماری اسلامی ایران بردارد، که به نظر می رسد اصحاب معماری در آفرینش آثار خود در سر داشته اند. تاکنون بررسی نقش علوم ریاضی در معماری ایرانی بیشتر معطوف به کاربرد هندسه بوده است؛ و نقش اعداد اگر نادیده گرفته نشده، غالباً ناچیز انگاشته شده است. رویکردهای دیگر پژوهشی نیز مبتنی بر تجزیه تحلیل این آثار از منظر یافته های نوین ریاضیات است، که مولفان این آثار به گواهی مدارک تاریخی، دربارۀ آنها علم نداشته اند. این رویکردها نیز به دلیل فقدان آگاهی از آداب قدما در علوم ریاضی، تنها دست آوردهای ارزشمندی از ظاهر این آثار داشته اند. در مقابل برخی متون تاریخی به رویکردی تمثیلی به ریاضیات در نسبت اعداد با حروف و اسماء الهی اشاره دارند، که تاکنون مورد اهتمام جدی پژوهشگران معاصر نبوده است. ازاین رو مقالۀ حاضر با مطالعۀ تطبیقی اعداد و حروف از طریق حساب جُمَل، در پی کلیدهایی برای خوانش دوباره نقش علوم ریاضی در معماری است. در این نوشتار ابعاد تمثیلی اعداد در شکل گیری معماری ایرانی، با ابتنای بر تحلیل و تاویل فراتاریخی متون حِکمی مورد واکاوی قرار می گیرد. بدین ترتیب پس از بازخوانی متون کهن و تبیین این رویکرد نزد قدما، ابعاد پیوند اعداد و حروف در اسامی عناصر معماری تا لایه های پنهان اسماء در نظام پیمون مورد تبیین و واکاوی قرار خواهد گرفت. این بررسی نشان خواهد داد که اصحاب معماری با اخذ طریقت اهل فتوّت در رویکرد رمزی به ریاضیات، در پی پرده برداری از رمزهای عددی مرتبط با کالبد انسان، حروف و اسماء الهی در صُور هندسی برآمدند. از این طریق زمینه پیوند اعداد، به عنوان زبان میانجی حروف و اسماء با مفاهیم و اسماء مکنون در معماری فراهم می گردد؛ و معماری را هم چون متنی قابل خوانش و زمزمه ای از ذکر مُدام می نماید.