بازیابی راهبردهای ایدئولوژیک در گفتمان کتاب‌های دانشگاهی، مطالعه کتاب‌های تاریخ ایران دوره میانه

هدف مقاله ارائه الگوی روش‌‌شناسی در خوانش انتقادی کتاب‌های دانشگاهی تاریخ است که از طریق مشخص کردن راهبردهای ایدئولوژیک در متن این آثار انجام شده است. بازیابی این مولفه‌‌ها نشان می‌‌دهد مولفان از چه فنون بیانی در بازنمایی واقع‌‌نمایانه کنش‌‌گران و رویدادهای تاریخی در تاریخ ایران دوره میانه استفاده می‌‌کنند، اما در عمل نگرش‌های همراه با ارزش‌ داوری و خوانش‌ها و تفسیرهای معین از گذشته را در اثر خود به خواننده منتقل می‌‌کنند. مقاله حاضر رویکردی هنجاری به توصیف و تبیین نویسندگان بومی و غیربومی از تاریخ ایران در دوره مورد نظر و آشکار کردن تفاوت‌ها بین دیدگاه‌‌های این نویسندگان، با استفاده از ابزارهای تحلیل گفتمان وندایک است. به این منظور چهار سلسله که در چهار کتاب درسی بومی و دو کتاب مرجع غیربومی منعکس شده است، به ‌‌عنوان پیکره داده‌‌ها به ‌‌صورت کمّی، کیفی و تطبیقی بررسی شده است. به این ترتیب کتاب‌های تاریخ بومی و غیربومی، از لحاظ وجود راهبردهای ایدئولوژیک در سه محور معنی، سبک و نحو مطالعه شد و با توجه به آمارهای به ‌‌دست آمده، روشن شد که استفاده از راهبردهای ایدئولوژیک امری اجتناب‌‌ناپذیر در روایت تاریخ است. همچنین مشخص شد تفاوت‌هایی که در دیدگاه نویسندگان ایرانی و خارجی به ‌‌عنوان «ما» و «آن‌‌ها» نسبت به تاریخ ایران وجود دارد، می‌‌تواند بر خوانش و بازنمایی رویدادهای تاریخی اثرگذار باشد. در روایت تاریخ، نویسنده بومی بیشتر بر ویژگی‌‌های مثبت ایرانیان، مانند رشادت‌‌ها و دلاوری‌‌ها، تاکید دارد در حالی‌‌که در نوشتار نویسنده غیربومی، ویژگی‌‌های منفی آنان مانند اختلاف طبقاتی و نزاع بین اقوام ایرانی منعکس شده است.

Retrieval of the Ideological Strategies in the University Textbooks,A Study of Textbooks on Medieval Iran History

The present study aims to introduce a methodological model for the critical reading of history university textbooks through identifying ideological strategies in these texts. The retrieval of these components shows that although authors use some expressive techniques to provide a realistic representation of historical actors and events in the medieval period of Iran history, in practice, they transfer certain evaluative attitudes and readings from the past to their readers. Using Van Dijk’s discourse analysis tools, this paper aims to present an explanatory and descriptive approach towards the normal attitudes of the native and nonnative authors to the history of Iran in the Samanid, Ghaznavid, Saljuqid, and Qarakhanid periods. For this purpose, the four above dynasties that have been reflected in four native textbooks and two nonnative reference books – as data corpus – were quantitatively and comparatively reviewed. Therefore, the native and nonnative history books were studied in terms of the ideological strategies that have been applied in their meaning, style and syntax. According to the statistics, it became clear that the use of ideological strategies is inevitable in history narration. Also, by analyzing the ideological strategies in the text, it became clear that the differences that exist in the views of the Iranian and foreign authors as “us” and “them” towards Iranian history can affect the reading and representation of the historical events. In the narration of the native history writers more emphasis is placed on the positive characteristics of Iranians, such as their braveries and valiances, while in the writings of nonnarrative writers, their negative qualities, such as class differences and the conflicts between Iranian ethnic groups, are reflected.