«توسعه دانش‌بنیان» یا «شِبهِ‌دانش نفت‌بنیان»: مسئله این است

سال‌هاست که عبارت‌های «اقتصاد دانش‌بنیان» و «توسعه دانش‌بنیان» در ادبیات دانشگاهیان و سیاستمداران ایران به‌کار رفته و همگان بر لزوم «دانش‌بنیان» شدن تاکید کرده‌اند. در این میان، برخی رشد فزاینده تعداد مقالات علمی و به‌تبع آن ارتقای جایگاه کشور در رتبه‌بندی‌های مربوط را نشانه‌ای مثبت و حاکی از پیشرفت در مسیر «دانش‌بنیان شدن» دانسته و برخی دیگر نسبت به کیفیت علم و پژوهش کشور ابراز نگرانی کرده‌اند. در راستای بررسی عمیق‌تر نسبت میان «ما» و «توسعه دانش‌بنیان»، چنانچه از یک سو تاریخچه خود را لحاظ کرده و از سوی دیگر مفاهیم «توسعه»، «علم نوین» و «دانش‌بنیان» را نیز در متن و زمینه اصلی‌شان (غرب مدرن) مورد توجه قرار دهیم، متوجه می‌شویم که درک نسبت مذکور مستلزم توجه به نسبت میان «مسیر تاریخی ما» و «غرب مدرن» است. به عبارت دیگر، به منظور شناخت و مدیریت فرصت‌ها و تهدید‌های پیش‌رو، باید به موقعیت کنونی در قالب دوراهه‌ای حاصل از برخورد روند‌هایی تاریخی و مفهومی نگاه کرد. در این راستا، در مقاله حاضر، با استفاده از چارچوب تحلیلی مکتب نهادگرایی به بررسی این مهم پرداخته و نشان داده شده است که از یک سو، دانش این قابلیت را دارد که با بنیان قرار دادن آن، مسیر تاریخی خود را اصلاح کرده و در مسیر توسعه قرار بگیریم و از سوی دیگر، در صورت عدم اصلاحِ مسیر تاریخی، ما نیز کاملاً این ظرفیت را داریم که مفاهیم تحول‌آفرینی همچون «دانش» و «دانش‌بنیان» را به نمونک هایی چون «شِبهِ دانش» و «شِبهِ دانش‌بنیان» تبدیل کنیم. بنابراین، مسئله از حیث نسبتی که با دانش‌بنیان شدن داریم، این نیست که اگر دقیق عمل نکنیم فقط بازده اقداماتمان کاهش می‌یابد و اگر بودجه بیشتری به علم و پژوهش اختصاص ندهیم مسیر توسعه و دانش‌بنیان شدنمان طولانی‌تر می‌شود، مسئله این است که چنانچه باز هم اشتباه کنیم، در آینده نزدیک متوجه خواهیم شد که با وجود رشد چشمگیر شاخص‌های کمیِ دانش و پژوهش، سال‌ها است چون گذشته راه ترکستان پیموده‌ایم، با این تفاوت که آنچه این بار با اتکا بر نفت، صورتکی تشریفاتی از آن ساخته‌ایم در واقع «مرهم دردهای مزمنمان» بوده است که آن را به یک «شِبهِ مرهمِ تجملاتی» جعل کرده‌ایم