نقش رواداری در مرجعیت علمی، تمدن‌سازی و ظهور نخبگان

پیشگامی در علم و فناوری یکی از محورهای تمدن‌سازی اسلامی است که در مفهوم مرجعیت علمی بازتاب یافته است. تحلیل روند ظهور نخبگان ایرانی از ظهور اسلام تا انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که جنگ‌ها، ویرانی‌ها و حتی دیکتاتوری‌های سیاسی، نتوانسته‌اند سد مهمی در برابر بروز استعدادهای درخشان بین ملت ایران باشند و اختناق فکری، مانع اصلی ظهور فرهیختگان در قرن‌های اخیر بوده است. درنتیجه در مقاله حاضر ابتدا رد پای مفهوم رواداری در آیات قرآن و روایات پیگیری شده است. سپس نگرش سید جمال‌الدین اسدآبادی، امام خمینی، شهید صدر، محی‌الدین ابن‌عربی، مولانا جلال‌الدین بلخی، عزیزالدین نسفی و محمود شبستری در این خصوص مطرح گردیده است. در ادامه ضمن مرور تاریخچه رواداری در ایران و جهان اسلام (هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان پیش از اسلام و امویان، عباسیان، آل بویه، سلجوقیان، مغولان و امپراتوری عثمانی پس از اسلام)، نقش رواداری در مرجعیت علمی تشریح شده است. بر این اساس رواداری ریشه در باور به جامعیت رحمانیت خداوند، تفسیرپذیری شریعت، تعدد مسیرهای وصول به حقیقت و ارتباط نسبی کلیه عقاید با حقیقت دارد. در این راستا رواداری با حمایت از اندیشه‌های نو و بدیع بدون هرگونه تعصب مذهبی، تبیین پیوند اسلام و علم و نگاه متعالی اسلام به دانش، بازآفرینی رابطه عقل و دین و تسهیل ارائه تفاسیر نوین و پویا از اسلام به تناسب مسائل زمان، زمینه‌ساز بازگشت به قرآن و اسلام اصیل می‌گردد. در سیر تاریخی نیز علی‌رغم رواداری هنجاری در دوره پیش از اسلام، نگرش‌های تکفیری در قرن‌‌های اول رواج یافت. با آغاز حکومت شیعی آل بویه، ترویج رواداری زمینه‌ساز شکوفایی فرهنگی و تمدنی اسلام شد؛ هرچند این روند در حکومت‌های غزنویان و سلجوقیان ادامه نیافت و افول تمدن اسلامی را به همراه داشت. در قرن هفتم نیز علی‌رغم حمله مغولان و پایان رنسانس اسلامی، اتخاذ سیاست رواداری توسط ایشان، از خاموشی کامل چراغ علم در ایران جلوگیری کرد.

the role of tolerance in scientific authoritycivilization, and the emergence of elites

as one of iran’s main goals, the revival ofthe islamic golden age requires excellence invarious components of power. scientific andtechnological progress has a vital role because,besides having soft power, it is the drivingforce for strengthening other components.therefore, the supreme leader focused onscientific authority for the first time in 2014and highlighted the necessity of planningto achieve scientific authority numerously.besides the stunning scientific achievementsbefore islam (from the medes to the sassanids),iran achieved scientific authority under thegreat islamic civilization. however, iran andother islamic countries have followed westerncivilization in science and technology inrecent centuries. although iran has boosted itsscientific publications recently, it is far fromscientific authority - even at the regional level- according to more complex indicators (e.g.,h-index and the number of universities rankedamong the top 500 universities in the world).also, experts suggest that the sole focus onquantitative indicators (e.g., publication ofarticles or patents) will not lead to scientificauthority in the long run, especially inhumanities. therefore, the participation ofpolicymakers, elites, and society is necessaryto achieve scientific authority. also, the historyof the emergence of the iranian elites indicatesthat wars and political dictatorships weakenthe flow of knowledge but cannot diminishscientific efforts. however, intellectualsuppression has prevented the emergence ofelites in various periods. therefore, tolerancecan support scientific authority and the revivalof the islamic-iranian civilization.