بررسی منشا نقشمایه ی عقرب- انسان در هنر عصر مفرغ فلات ایران

نقشمایه ی ترکیبی و افسانوی عقرب- انسان، به دو صورت عقرب- مرد و عقرب- زن، بر اساس شواهد باستان شناختی، در افق فرهنگ های عصر مفرغ فلات ایران تا کنون صرفاً از محوطه های باستانی ناحیه ی جیرفت در حوزه ی هلیل رود کشف و گزارش شده است. در بین النهرین باستان عقرب- انسان هیولایی است که از دروازه های جهان زیرین پس از مرگ محافظت می کند؛ که همین مفهوم و کارکرد مذهبی به اساطیر مصر باستان هم راه یافته است. اما با توجه به کاوش های باستان شناختی در جیرفت که منشا جغرافیایی نقشمایه ی عقرب- انسان را جنوب شرقی فلات ایران معرفی کرده است، این سیوال مطرح می شود که آیا این نقشمایه برآمده از فرهنگ پیش از تاریخی فلات ایران است یا بین النهرین؟ فرضیه ی نوشتار حاضر این است که هر چند نقشمایه ی عقرب- انسان در فرهنگ و باورهای عصر مفرغ جنوب شرقی ایران اصالت داشته است، اما ایده ی سیر تحول آن از یک نقشمایه ی طبیعت گرایانه ی عقرب در عصر مس- سنگی به یک نقشمایه ی ترکیبی و افسانوی عقرب- انسان در عصر مفرغ هنوز مبتنی بر شواهد کافی نیست. روش شناسی این نوشتار اصالتاً یک روش تاریخ هنری با رویکرد باستان شناختی است که صرفاً به آثار هنری و یا صنایع دستی دارای نقش عقرب و یا عقرب- انسان هایی که از بافتارهای اصیل باستان شناختی دوران پیش از مفرغ فلات ایران و بین النهرین گزارش شده اند، تاکید کرده و به رابطه ی نقشمایه با جغرافیا و اقلیم و بافتار باستان شناختی توجه می کند. آثار دارای این نقشمایه به دو گروه اصلی فلات ایران و بین النهرین تقسیم می شوند. نتیجه ی نوشتار حاضر این است که نقشمایه ی عقرب- انسان در جنوب شرقی فلات ایران برآمده از باورها و فرهنگ مردمان عصر مفرغ همان حوزه ی هلیل رود در آستانه ی شهرنشینی بوده است و همچنین هیچ ارتباط علّی میان این نقشمایه و نقشمایه ی عقرب بر روی آثار عصر مس- سنگی فلات ایران و یا اقلیم های گرم و خشک الزاماً وجود ندارد.